در روزهای اخیر، با از سر گرفته شدن تنش نظامی میان مراکش و جبهه پولیساریو در منطقه صحرای غربی، بار دیگر بحران در این منطقه افزایش یافته و واکنش‌های منطقه‌ای و جهانی به دنبال داشته است.
در حالی که هنوز بحران لیبی در شمال آفریقا به پایان نرسیده، کمی آن طرف‌تر، از سرگیری یک بحران دیگر در این منطقه نگرانی‌ها را افزایش داده است.
«اعلان جنگ» از سوی جبهه پولیساریو
شامگاه دوشنبه ۱۶ آبان، پس از آن که سازمان ملل متحد تأیید کرد که درگیری‌هایی میان نیروهای مراکشی و جدایی‌طلبان جبهه پولیساریو در صحرای غربی در جریان است، ملک محمد ششم، پادشاه مراکش، نسبت به هرگونه تهدید علیه امنیت این کشور هشدار داد و با این حال بر پایبندی مراکش بر توافق آتش‌بس تأکید کرد.
پیش از آن، وزارت دفاع «جمهوری دموکراتیک عربی صحرا» اعلام کرده بود که نیروهای جبهه پولیساریو روز دوشنبه به «حملات گسترده‌ای» علیه مواضع مراکش در صحرای غربی دست زده‌اند.
جدایی‌طلبان پولیساریو که فقط کنترل بخش کوچکی از سرزمین مورد مناقشه «صحرای غربی» را در دست دارند، در سال ۱۹۷۶ تشکیل «جمهوری دموکراتیک عربی صحرا» را اعلام کردند.
همچنین محمد سالم ولد سالک، مسئول سیاست خارجی «جمهوری دموکراتیک عربی صحرا»، روز یکشنبه در شهر الجزیره، پایتخت الجزایر گفت: «هزاران داوطلب، از جمله کسانی که دوره آموزشی خود را گذرانده‌اند، در حال پیوستن به مناطق نظامی و صدها نفر دیگر نیز خواهان پیوستن به مدارس نظامی هستند.»
او همچنین اضافه کرد که درگیری‌ها در طول دیوار دفاعی مراکش که به طول ۲۷۰۰ کیلومتر صحرای غربی را به دو بخش تقسیم می‌کند، همچنان به صورت «افزایشی» ادامه دارد.
عبدالله حبیب، وزیر دفاع جمهوری دموکراتیک عربی صحرا، نیز در اظهارات مشابهی از وقوع جنگ در طول نوار مرزی با مراکش خبر داد و گفت که نیروهای این تشکیلات «تلفات انسانی و نظامی به اشغالگران مراکشی» وارد کردند.
مقام‌های جبهه پولیساریو تأکید کرده‌اند که «از این پس، پایان جنگ، پایان اشغال غیرقانونی» آن بخش از سرزمین‌های صحرای غربی است که تحت کنترل مراکش قرار دارد.
در مقابل، دولت مراکش تأکید کرده بود که هرگونه تحرک در دیوار مرزی با واکنش قاطع رباط مواجه خواهد شد. سعدالدین العثمانی، نخست وزیر مراکش، اعلام کرد «اقدامات تحریک‌آمیز» جبهه پولیساریو ناشی از «شکست‌های پیاپی طرح‌های جدایی‌طلبانه» این جبهه است.
ماجرا چیست؟
اوایل ماه نوامبر حدود ۲۰۰ راننده کامیون مراکشی اعلام کردند که مسیر حرکت‌شان در پایگاه مرزی گرگرات میان صحرای غربی و موریتانی «مسدود شده» و از نیروهای مراکش و موریتانی درخواست کمک کردند.
در آن زمان، در بیانیه‌ای که از سوی خبرگزاری الوئام وابسته به دولت موریتانی منتشر شد، این کامیون‌داران مراکشی گفته بودند که در مرز و در سمت موریتانی از سوی «شبه‌نظامیان وابسته به جدایی‌طلبان» متوقف شده‌اند.
جاده‌ای که نواکشوت، پایتخت موریتانی، را به شمال آفریقا متصل می‌کند، از صحرای غربی می‌گذرد و ۳۸۰ کیلومتر طول دارد.
این جاده از پایگاه مرزی گرگرات در صحرای غربی و از منطقه حائلی می‌گذرد که توسط کلاه‌آبی‌های سازمان ملل متحد کنترل می‌شود. این نیروها، نزدیک به سی سال پیش، پس از توافق آتش‌بس سال ۱۹۹۱ که زیر نظر سازمان ملل متحد به امضا رسید، در این منطقه مستقر شدند.
پیش از آن، به مدت ۱۶ سال در این منطقه جنگ و درگیری میان مراکش و نیروهای جبهه پولیساریو در جریان بود.
همزمان با خبرگزاری موریتانی، رسانه‌های مراکشی نیز از پشت مرز ماندن کامیون‌داران خبر دادند و اعلام کردند این افراد دسترسی به آب و مواد غذایی ندارند.
اما در مقابل، جبهه پولیساریو از استقرار نیروهای مراکشی در منطقه خبر داد و اعلام کرد اگر مراکش نیروهایی را وارد این منطقه حائل کند، به توافق آتش‌بس پایان می‌دهد.
پولیساریو تأکید کرد که هرگونه ورود «نیروی نظامی و غیرنظامی» مراکشی به پایگاه مرزی گرگرات به عنوان «یک تجاوز آشکار» در نظر گرفته خواهد شد و این سازمان بر اساس «حق مشروع دفاع» به آن واکنش نشان خواهد داد.
از نظر جدایی‌طلبان پولیساریو، وجود جاده‌ای که از این منطقه می‌گذرد مورد پرسش است و از زمانی که مراکش تصمیم گرفته از این جاده به‌ویژه برای صادرات محصولات خود به کشورهای آفریقایی استفاده کند، تنش میان مراکش و جبهه پولیساریو افزایش یافته است.
سالانه حجم زیادی از محموله‌های کشاورزی، دامداری و صیادی از این مرز عبور می‌کند و همچنین مسیری ارتباطی برای دیگر تاجران است.
سرانجام درگیری‌های اخیر در منطقه صحرای غربی از روز جمعه گذشته آغاز شد. در این روز، مراکش عملیاتی نظامی را در منطقه حائل گرگرات شروع کرد تا جاده را بازگشایی کند. این جاده بالأخره در روز شنبه بازگشایی شد، اما تنش‌ها متوقف نشد و پس از آن ادامه یافت.
پیشتر نیز پایگاه مرزی گرگرات در سال ۲۰۱۷ شاهد درگیری میان نیروهای مراکشی و جبهه پولیساریو بوده و نیروهای این جبهه توانسته بودند این مسیر ارتباطی را قطع کنند. قطع این مسیر ارتباطی یک پیروزی برای پولیساریو به شمار می‌رود و از آن به عنوان اهرم فشار در مذاکرات خود استفاده می‌کنند.
اما بر اساس آخرین گزارش سازمان ملل متحد در این باره، وضعیت صحرای غربی «به طور کلی آرام» بوده است.
واکنش‌های منطقه‌ای و جهانی
با افزایش تنش‌ها در این منطقه، آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، شامگاه جمعه گذشته، کمی پس از شروع درگیری‌ها خواستار «پرهیز از افزایش تنش» شد و نسبت به نقض توافق آتش‌بس هشدار داد.
موسى فكی محمد، رئیس کمیسیون اتحادیه آفریقا، با ابراز نگرانی عمیق در این باره نسبت به «اقدامات تهدیدکننده برای شکستن آتش‌بس» ابراز تأسف کرد. دو کشور آفریقایی و همسایه موریتانی و الجزایر نیز خواستار خویشتنداری طرفین درگیر شدند.
همچنین جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، روز یکشنبه با ناصر بوريطه و صبری بوقادوم، وزرای امور خارجه مراکش و الجزایر گفت‌وگو و بر «اهمیت اساسی نظارت بر رعایت توافق‌های آتش‌بس» تأکید کرد.
بر اساس بیانیه‌ای که در این زمینه منتشر شد، وزیر خارجه مراکش نیز بر علاقه این کشور به رعایت توافق آتش‌بس تاکید کرده است.
با این حال مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از این دو کشور خواست تا مذاکرات درباره وضعیت صحرای غربی با حضور نماینده جدید سازمان ملل در امور این منطقه «فورا از سر گرفته شود».
این مذاکرات که زیر نظر سازمان ملل متحد انجام می‌شد و علاوه بر مراکش و جبهه پولیساریو، الجزایر و موریتانی نیز در آن حضور داشتند، از مارس ۲۰۱۹ متوقف شده است.
هورست کوهلر، سیاستمدار آلمانی و نماینده پیشین سازمان ملل متحد در امور صحرای غربی، در ماه مه سال ۲۰۱۹ به «دلایل پزشکی» از سِمت خود کناره‌گیری کرد و تاکنون جانشین او مشخص نشده است.
در نبود نماینده‌ای از سوی سازمان ملل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا بر «حفظ آزادی تردد و تجارت مرزی» در منطقه مرزی گرگرات تأکید کرد و آن را بر کل منطقه «مهم و استراتژیک» شمال آفریقا و نوار ساحل تاثیرگذار توصیف کرد.
همچنین در حالی که روسیه بر پایبندی به توافق‌نامه‌های سازمان ملل متحد تأکید کرد، شورای همکاری خلیج فارس از موضع مراکش در این زمینه و حق این کشور برای بازگشایی مرز میان صحرای غربی و موریتانی حمایت کرد.
اما در الجزایر، رئیس بزرگ‌ترین حزب اسلامی این کشور، امارات متحده عربی را به رهبری «پروژه‌های ایجاد ناامنی» در مراکش متهم کرد.
صحرایی مقابل اقیانوس
صحرای غربی که با ۲۶۶ هزار کیلومتر مربع در شمال کشور موریتانی و در حاشیه اقیانوس اطلس قرار دارد، تنها سرزمین آفریقاست که وضعیت آن پس از پایان دوران استعمار کشورهای غربی در این قاره مشخص نشده و هنوز مورد مناقشه است.
در اکتبر ۱۹۷۵، دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه وجود پیوندها میان صحرای غربی، مراکش و موریتانی در زمان استعمار را به رسمیت شناخت، اما طرفداران جدایی این منطقه گفتند که نظر این دادگاه به نفع تعیین سرنوشت صحرای غربی است.
یک ماه پس از اعلام نظر دیوان بین‌المللی دادگستری، یک «راهپیمایی سبز» با فراخوان ملک حسن دوم، پادشاه وقت مراکش، و با حضور ۳۵۰ هزار مراکشی برگزار شد و این افراد برای نشان دادن «تعلق» این سرزمین به مراکش از مرز عبور کردند.
در سال ۱۹۷۵، بر اساس توافقی، پایان استعمار اسپانیا در صحرای غربی اعلام شد و نیروهای اسپانیایی شمال و مرکز این منطقه را به مراکش و جنوب آن را به موریتانی واگذار کردند.
در سال ۱۹۷۹، با خروج موریتانی از جنوب صحرای غربی، مراکش تقریباً کنترل همه این منطقه را به دست آورد و سپس دیواری را برای مقابله با نیروهای پولیساریو احداث کرد.
اکنون کنترل دوسومِ صحرای غربی در دست مراکش است و تمام ۱۱۰۰ کیلومتر خط ساحلی و قابل صیادی صحرای غربی و همچنین معادن فسفات در این مناطق تحت کنترل دولت رباط است.
از نظر حکومت رباط، این منطقه بخشی از کشور مراکش است. همچنین از نظر سازمان ملل متحد، این منطقه یک «سرزمین غیرخودمختار» است.
اما جبهه پولسیاریو که سال ۱۹۷۳ و پیش از خروج اسپانیا از صحرای غربی تشکیل شده، یک‌سومِ دیگر این سرزمین را تحت سیطره خود دارد و بر سر حاکمیت کامل بر این منطقه با مراکش در تنش مداوم است.
این سازمان که مرامی چپ‌گرایانه دارد، از آغاز از سوی الجزایر و آفریقای جنوبی و همچنین کشور کمونیستی کوبا حمایت شد و با حمایت این کشورها «جمهوری دموکراتیک عربی صحرا» را چند سال بعد تشکیل داد.
صحرای غربی حدود نیم میلیون نفر جمعیت دارد، اما حدود صد تا دویست هزار نفر از مردمان این منطقه در اردوگاه‌های پناهجویان در الجزایر به ویژه شهر تندوف اسکان داده شده‌اند؛ جمعیتی که سازمان ملل متحد نسبت به وضعیت زندگی آنان ابراز نگرانی کرده است.
مراکش در حالی که سعی می‌کند با سرمایه‌گذاری‌های جدید، وضعیت معیشتی زندگی مردم این منطقه را بهبود بخشد، پیشنهاد داده که نوعی خودمختاری تحت حاکمیت مراکش در این منطقه برپا شود.
اما جبهه پولیساریو بر موضع خود برای برگزاری یک همه‌پرسی برای تعیین آینده منطقه تأکید دارد. این همه‌پرسی در توافق سال ۱۹۹۱ پیش‌بینی شده، اما هنوز به اجرا درنیامده است.
ضعف الجزایر، ورود امارات و احتمال صلح با اسرائیل
مراکش در سال‌های اخیر در روابط دیپلماتیک پیشرفت‌هایی داشته و اکنون با وجود ضعف سیاسی در کشور همسایه و رقیبش، الجزایر، در منطقه دست بالا را دارد.
علاوه بر این که زمزمه‌هایی درباره توافق احتمالی و نزدیک مراکش با اسرائیل به گوش می‌رسد، تاکنون کشورهای اردن، عربستان سعودی و کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس از موضع مراکش در این بحران حمایت کرده‌اند.
وزارت امورخارجه مراکش روز ۲۷ اکتبر اعلام کرد که چندین کشور از جمله بورکینا فاسو و کشور پادشاهی اسواتینی در آفریقا کنسولگری خود را در شهر العیون، مرکز صحرای غربی که کنترل آن در دست مراکش است، افتتاح کردند.
همزمان محمد بن زاید آل نهیان، ولیعهد ابوظبی، از تصمیم امارات متحده عربی برای تأسیس یک کنسولگری در العیون خبر داد.
کمی پیش از آن نیز دفاتر دیپلماتیک بورکینا فاسو، گینه استوایی و گینه بیسائو در شهر ساحلی داخله که مرکز صید ماهی در صحرای غربی است و کنترل آن نیز در دست مراکش است، گشوده شده بود.
از اواخر سال ۲۰۱۹، حدود پانزده کشور آفریقایی نمایندگی‌های دیپلماتیک خود را در دو شهر العیون و داخله برپا کرده‌اند.
ناصر بوريطه، وزیر امورخارجه مراکش، با انتشار بیانیه‌ای افتتاح این نمایندگی‌ها را «یک تحول مثبت، به‌ویژه از نظر حمایت کشورهای برادر و دوست از مالکیت مراکشی صحرا» توصیف کرده است.
اما جبهه پولیساریو اعلام کرد که گشایش چنین دفاتری «نقض حقوق بین‌الملل و نقض وضعیت حقوقی این منطقه» است.
برخی تحلیلگران معتقدند که توقف مذاکرات به رهبری سازمان ملل متحد، موجب شده تلاش مراکش برای تقویت حاکمیت خود در این منطقه افزایش یابد.
علاوه بر گشایش دفاتر دیپلماتیک، مراکش سعی کرده مراسم متعدد بین‌المللی در این منطقه برگزار کند که هر بار با واکنش جبهه پولیساریو مواجه شده است.
در حالی که به‌مرور به کشورهایی که از موضع مراکش در صحرای غربی حمایت می‌کنند اضافه شده، کشورهای اروپایی نیز خواهان تقویت مراکش به‌ویژه برای جلوگیری از ورود خیل پناهجویان آفریقایی به اروپا هستند.
در سوی دیگر، رباط همچنان جمهوری اسلامی ایران را به حمایت از جبهه پولیساریو متهم می‌کند و به همین دلیل روابط سیاسی خود را با تهران قطع کرده است. به‌تازگی وزیر خارجه مراکش بار دیگر تأکید کرد که روابط میان ایران و مراکش بدون هیچ تغییری به حالت تعلیق باقی خواهد ماند.
