یادداشتی از دکتر آلان توفیقی: این‌روزها در نخستین گام‌های شروع بزرگترین برنامهٔ واکسیناسیون تاریخ بشر و در میانهٔ گسترده‌ترین همه‌گیری جهانی، یک سؤال افکار عمومی را به‌شدت به خود مشغول کرده است؛ این‌که آیا واکسن‌های کووید ۱۹ می‌توانند باعث مرگ شوند؟
هنوز به سؤالات جدی در مورد منشأ همه‌گیری جهانی کرونا و شایعهٔ پخش (عمدی ویروس و یا فرار غیرعمد آن) از آزمایشگاه‌‌ها پاسخ داده نشده، سؤالات جدیدی در مورد خطرناک و مرگبار بودن و، از همه نگران‌کننده‌تر، وجود برنامهٔ مخفیانهٔ شرکت‌های بزرگ برای کار گذاشتن جی‌پی‌اس و چیپ‌ست در بدن آدم‌ها از طریق واکسن‌ها تقریباً در همهٔ جوامع مخصوصاً در شبکه‌های اجتماعی طوفان به پا کردهاند.
این موضوع جدی است و فقط شوخی و زردنامه نیست. کم هم نیستند سیاستمدارانی که بی‌هیچ پروایی به شایعات دامن می‌زنند، اروپایی و آسیایی و آفریقایی هم ندارد، تقریباً می‌شود گفت دامنهٔ رواج این شایعات و بعضاً تبلیغات منفی سازمان‌یافته علیه واکسن‌های مؤثر در پیش‌گیری از بیماری کووید ۱۹ به‌اندازهٔ گسترش خود همه‌گیری جهانی کروناست.
نکته این‌جاست که از کنار این اخبار و شایعات نمی‌توان بی‌تفاوت گذشت، چون از دست دادن زمان در کنترل همه‌گیری جهانی عوارض فاجعه‌باری خواهد داشت و اگر این شایعات به‌صورت ضدتبلیغ در برابر برنامهٔ واکسیناسیون قد علم کنند، معلوم نیست که چه اتفاقی خواهد افتاد. بنابراین ضرورت هوشیار بودن در برابر اخبار جعلی بی‌نیاز از توضیح است.
اما اگر به پرسش اصلی این یاداشت برگردیم، مسئله از این‌جا شروع می‌شود که نمی‌توان خیلی سریع رابطهٔ «علمی و مستند» بین مرگ و انجام واکسیناسیون را ثابت و یا حتی رد کرد درحالی‌که به‌راحتی و به هر دلیل دیگری یک فرد می‌تواند بعد از انجام واکسیناسیون بمیرد. درست مثل مردن بعد از خوردن یک فنجان قهوه درحالی‌که بر یک کاناپه لم داده‌‌ایم، ولی گزارش‌هایی از این نوع مردن‌های آسان، در شبکه‌های اجتماعی که این‌روزها جزو لاینفک زندگی ما شده، کمتر توجه مخاطبان را جلب می‌کنند و از آن بدتر این‌که لایکی هم به همراه نخواهند داشت. اما گزارش در مورد مرگ‌های پی‌درپی و مشکوک در نروژ یا مرگ ۵۰ نفر در فرانسه بعد از دریافت واکسن علیه کرونا چه‌طور؟
کلیپ‌های مونتاژشدهٔ مرگ اولین پرستار دریافت‌کننده واکسن فایزر در آمریکا به سرعت برق و باد چهار گوشه جهان را درنوردید، حتی جاهایی را که هنوز خود ویروس به آن‌ها راه نیافته است.
از طرف دیگر، قریب به اتفاق کشورها استراتژی خود را بر واکسینه کردن اولویت‌دار افراد مسن و دارای بیماری‌های زمینه‌‌ای و حتی خطرناک استوار کردهاند، یعنی دقیقاً همان گروهی که حتی بدون وجود بیماری کووید ۱۹ و یا واکسیناسیون ریسک مرگ بالاتری دارند. هرچند در جایی مثل چین و یا اندونزی قرار است اولویت واکسیناسیون به افراد فعال جامعه اختصاص داده شود که طبیعتاً میانگین سنی آن‌ها بسیار پایین‌تر خواهد بود و عوارضِ نادرِ واکسن‌ها مانند مرگ به‌مراتب احتمال بروز کم‌تری در این کشورها پیدا خواهد کرد.
همچنین برخلاف گروه‌های سازمان‌یافته علیه واکسن که دائماً و با سرعت خیلی زیاد در حال انتشار اخبار کذب، غیرواقعی و گاهی اطلاعات دستکاری‌شده‌اند، گروه‌های علمی نمی‌توانند بدون بررسی و اثبات در این زمینه‌ها کاری انجام دهند و یا براساس اصول اخلاق علمی اطلاعات نادرست در اختیار خوانندگان قرار دهند.
یکی از مهم‌ترین اخباری که در بسیاری کشورها از جمله ایران مستمسک ایجاد شک و تردید در زمینهٔ کشنده بودن واکسن‌ها منتشر شده، خبر مرگ ۳۳ نفر در نروژ در جریان واکسیناسیون علیه کرونا با واکسن‌های ساخت فایزر-بیو.ان.تک است. اما واقعیت از چه قرار است؟
آژانس دارویی نروژ رسماً اعلام کرده که تاکنون گزارش ۳۳ مورد مرگ در در جریان برنامه واکسیناسیون در آن کشور را دریافت کرده است. دکتر اورتِمو که رئیس این آژانس است، تأیید کرده که ۱۳ مورد از این مرگ‌ها مورد بررسی کامل قرار گرفته (در مورد مابقی هنوز گزارش‌ها کامل نیست) و گزارش‌ها حاکی از آن است که عوارض جانبی معمول واکسن‌های «RNA پیام‌رسان»، مانند تب و حالت تهوع، ممکن است در مرگ برخی از این بیماران که همهٔ آن‌ها از شرایط سلامتی شکننده‌‌ای برخوردار بوده‌‌اند، نقش ایفا کرده باشند.
همچنین یک سایت اینترنتی نروژی تأیید کرده که این ۱۳ نفر همگی در سنین بین۸۰ تا ۹۰ سال بوده و سوابق بیماری‌هایی جدی مانند مشکلات قلبی و ریوی داشته‌‌اند و تاکنون نیز رابطهٔ مستقیمی بین مرگ این افراد و واکسیناسیون ثابت نشده است.
هنگام اعلام این اظهارات، در نروژ ۴۲ هزار نفر که عمدتاً افراد مسن و یا در معرض ریسک بیشتر هستند، واکسینه شده بودند. رئیس آژانس دارویی نروژ همچنین خاطرنشان کرد که مطالعاتی که قبلاً توسط فایزر- بیو.ان.تک در فاز ۳ انجام شده، شامل تعداد کمی از افرادی با بیماری‌های جدی یا افراد بالای ۸۵ سال بوده است (یعنی جمعیتی که مرگ‌ومیر در آن‌ها به طور طبیعی زیاد است . این نکته می‌تواند در آن مطالعه سوگیری یا اصطلاحاً Biais به نفع بی‌خطر بودن در این گروه ایجاد کرده باشند. این در حالی است که در شرایط معمول به‌طور متوسط هر هفته ۴۰۰ نفر در خانه‌های سالمندان نروژ جان خود را از دست می‌دهند (بدون در نظر گرفتن واکسیناسیون).
یکی دیگر از اخباری که این روزها در حجم وسیع در شبکه‌های اجتماعی در حال گردش است، مربوط به فوت یک پزشک آمریکایی است.
میکائیل گریگوری پزشک ۵۶ سالهٔ متخصص زنان و زایمان در ایالت فلوریدا بود که سه روز پس از دریافت دوز اول واکسن فایزر-بیو.ان.تک دچار فرم شدید «پورپورای ایمنو ترومبوسیتوپنیک» شد (این بیماری که نوعی اختلال در انعقاد خون است، به‌صورت خوش‌خیم هم گاهی اوقات پس از واکسیناسیون مخصوصاً علیه سرخک، اوریون و سرخچه بروز می‌یابد). او بلافاصله در بیمارستان بستری می‌شود و نهایتاً ۴ ژانویه یعنی ۱۶ روز پس از دریافت واکسن به‌دلیل خونریزی وسیع مغزی فوت می‌کند.
آژانس سلامت ایالتی، فدرال و شرکت فایزر پروندهٔ او را در دست بررسی دارند و تا لحظهٔ نگارش این مطلب هنوز نتایج این بررسی‌ها اعلام نشده است. دکتر میکائیل در زمینه بیماری پورپورا سابقهٔ پزشکی نداشته اما در هر حال بروز عوارض نادر و کمیاب هم بخشی از ریسک‌های یک برنامهٔ واکسیناسیون است.
یکی از موارد دیگری که شایعات گسترده‌‌ای را در جهت مرگ‌زا بودن واکسن‌های ساخت کارخانهٔ فایزر دامن زد، فوت یک مرد ۷۵ ساله اسرائیلی دو ساعت پس از دریافت یک دوز واکسن بود. به‌گفتهٔ یکی از مدیران وزارت سلامت اسرائیل، بررسی‌های اولیه نشان می‌دهد که علت مرگ این فرد حملهٔ قلبی بوده و هنوز شواهدی دال بر ارتباط با واکسن دریافتی پیدا نشده است. او در دو ساعت اولی که بعد از دریافت واکسن تحت نظر بوده مشکلی نداشته و هیچ‌کدام از عوارض جانبی در او بروز نکرده بوده است. اما همین‌که محل را برای برگشتن به خانه ترک می‌کند دچار حملهٔ قلبی می‌شود و فوت می‌کند. او از قبل هم دارای سابقهٔ حمله‌های قلبی بوده است.
البته این موارد سؤالاتی جدی دربارهٔ اثرات احتمالی واکسن فایزر بر روی افراد با سابقه پزشکی را به‌وجود آورده است که برای قضاوت نهایی باید منتظر اعلام بررسی نتایج ماند.
در فرانسه هم که از آخرین روز‌های سال میلادی گذشته برنامهٔ واکسیناسیون خود را شروع کرد، شایعات گسترده‌‌ای مخصوصاً در توئیتر در جریان است که اساساً کذب محض‌اند، مانند فوت ۵۰ نفر در خانه‌های سالمندان پس از دریافت واکسن فایزر. بررسی‌ها نشان داده که این افراد به‌دلیل ابتلا به کووید ۱۹ فوت کردهاند، نه دریافت واکسن.
البته مورد خاص پرستاری که در آمریکا جزو اولین دریافت‌کنندگان واکسن فایزر بود که بلافاصله پس از تزریق و در برابر دوربین‌های فیلمبرداری و هنگام پرسش خبرنگاران از حال رفت، نقش بسیار مهمی در بروز شایعات گسترده و سریع در سرتاسر جهان داشت و با این‌که بعداً خودش به شبکهٔ تلویزیون محلی توضیح داد که این حالت را قبلاً هم بارها داشته، دیگر کار از کار گذشته بود و حتی در شبکه‌های اجتماعی برخی کشورهای دیگر از او به‌عنوان قربانی واکسن یاد شد.
نکتهٔ دیگری هم که به دامنهٔ این شایعات افزوده، جدید بودن فناوری استفاده‌شده در واکسن‌های فایزر و مدرنا است و چون اولین بار است که این نوع از واکسن‌ها در انسان استفاده می‌شوند، خودبهخود نوعی شک و تردید ایجاد کرده است. همچنین بعضی کارشناسان رقابت‌های اقتصادی و فضاسازی‌های منفیِ سایر شرکت‌های واکسن‌سازی را که واکسن‌های پیشنهادی آن‌ها هنوز در مراحل تحقیقاتی است، بی‌ارتباط نمی‌دانند با ایجاد موج گسترده شایعات علیه واکسن‌های ساخت فایزر-بیو.ان.تک و مدرنا که میلیادرها دوز از آن‌ها پیش‌فروش و میلیون‌ها دوز دیگر از آن‌ها تزریق شده است.
از همهٔ این توضیحات که بگذریم، نباید فراموش کرد که تمامی واکسن‌هایی که علیه کرونا در دسترس قرار گرفته، هیچ‌کدام شرایط معمول فرآیند تولید یک واکسن را که گاه ممکن است تا۱۰ سال هم طول بکشد طی نکرده‌‌اند و تنها از طریق قرار گرفتن در لیست استفادهٔ اضطراری (EUL) برنامهٔ مبارزهٔ سازمان بهداشت جهانی علیه کرونا توانسته‌‌اند اجازهٔ استفاده پیدا کنند. این بدان معناست که دربارهٔ آن‌ها ارزیابی خطر-فایده (risk-benefit) که مهم‌ترین فاکتور در صدور مجوز است، به‌صورت محدود انجام گرفته است.
به عبارت دیگر، توصیهٔ سازمان بهداشت جهانی و بسیاری از آژانس‌های معتبر دارویی مانند آژانس دارو و غذای آمریکا یا آژانس دارویی اروپا به استفاده از تمامی واکسن‌های مؤثر علیه کرونا در حالی صورت گرفته که تحقیقات شرکت‌های سازنده هنوز به پایان نرسیده است (مثلاً فایزر قرار است تحقیقات خود را تا ماه ۲۴دیگر هم ادامه بدهد).
چنین تصمیماتی کاملاً منطقی به‌نظر می‌رسند زیرا شرایط همه‌گیری جهانی هر روز در حال بدتر شدن است و منفعت استفاده از این واکسن‌ها از خطرات آن‌ها بیشتر است به این دلیل که می‌توانند با ایجاد ایمنی در برابر بیماری، از مرگ‌ومیر بیشتر جلوگیری کنند.
به‌جاست این یادداشت را با گفته‌های پروفسور کاترین کاریکو به پایان برسانم که چهل سال است بر روی فناوری پیام‌رسان RNA که اخیراً در واکسن‌های نسل جدید مانند فایزر و مدرنا مورد استفاده قرار گرفته کار می‌کند.
کاترین کاریکو می‌گوید: این واکسن‌ها قادر به پایان دادن به همه‌گیری جهانی کرونا هستند و امیدوارم که این اتفاق تا تابستان بیفتد. این خوش‌بینی حتی با وجود جهش‌های پی‌درپی ویروس کرونا باز هم امکان تحقق دارد. جهش ویروس‌ها مبارزه‌ای مستمر علیه سیستم ایمنی بدن ماست، ولی خوشبختانه در این کارزار، ما اسلحه‌‌ای به‌نام پیام‌رسان RNA داریم. ما حتماً پیروز خواهیم شد، نه‌تنها علیه ویروس کرونا و جهش‌هایش بلکه علیه هر ویروس دیگری هم که هنوز ما از وجود آن خبر نداریم. زیرا این تکنیک به ما کمک می‌کند که در یک زمان کوتاه (شش هفته) بتوانیم علیه آن واکسن مؤثر بسازیم.
او دربارهٔ شک و شبهه‌های ایجادشده در مورد این واکسن‌ها می‌گوید که قبل از هر چیز باید به میزان اعتبار (علمی و راستگویی) کسانی که این انتقادها را مطرح می‌کنند توجه کرد. آیا می‌توان نتیجهٔ تحقیقات علمی آن‌ها در زمینهٔ ادعاهایشان را بررسی کرد؟ آیا آن‌ها با روش‌های متداول علمی این واکسن‌ها را بررسی کردهاند؟ به هیچ وجه. خیلی از آن‌ها در عمرشان حتی یک بار پایشان را داخل آزمایشگاه‌های تحقیقاتی نگذاشته‌اند. آن‌ها مطلقاً تخصصی در زمینهٔ این اظهارات ندارند و به‌صورت ناگهانی تبدیل به کارشناس واکسن شده‌اند.
این افراد واقعاً خطرناک‌اند چون افکار عمومی غالباً به‌دنبال توضیحات خیلی ساده است درحالی‌که اکثر دانشمندان برای توضیح سادهٔ ایده‌های پیچیده آموزش ندیده‌اند. شما خیلی راحت می‌توانید به مردم بگویید زمین کُرَوی نیست و بعد هم به‌عنوان مدرک بگویید نگاه کنید، همه‌چیز تا چشم کار می‌کند مسطح است. استدلالی غلط اما فوق‌العاده ساده! بنابراین وظیفهٔ دانشمندان است که با تشریح سادهٔ فرآیند‌های پیچیدهٔ بیولوژیک، مردم را قانع کنند که این واکسن‌ها برای آسیب زدن به آن‌ها نیست.
منابع: لوموند، بی‌ام اف تی وی، سایت سازمان بهداشت جهانی
