پروتکل الحاقی و اجرای آن در ایران، روندی پرفراز و نشیب داشته است. در جریان مذاکرات اتمی در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی اجرای این پروتکل پذیرفته و به صورت داوطلبانه برای مدتی کوتاه اجرا شد و در پی شکست مذاکرات، نه تنها اجرای آن متوقف شد بلکه مجلس هفتم قانونی را نیز تصویب کرد که اجرای این پروتکل را منوط به تصویب مجلس کرد.
دستیابی به برجام بار دیگر موجب شد که ایران پروتکل را به صورت داوطلبانه اجرا کند، اما حال نامه‌ای به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داده که حاکی از توقف اجرای آن در روزهای آینده است.
اما این پروتکل چیست؟ آیا اقدام ایران به اخراج بازرسان بین‌المللی منجر می‌شود و واکنش واشینگتن چه خواهد بود. این‌ها سؤالاتی است که رادیوفردا با مارک فیتزپاتریک، تحلیلگر امور عدم اشاعه در واشینگتن در میان گذاشته است.
آقای فیتزپاتریک ارزیابی اولیه شما از این اقدام ایران چیست و در این مقطعی که صحبت از احیای برجام است، چه تأثیری خواهد داشت؟
مطمئناً این قدم ایران وضعیت را پیچیده می‌کند و بر دولت بایدن فشار خواهد آورد تا برای احیای برجام قدم بردارد. این نیت ایران است. البته در این هفته‌های اخیر رسانه‌های زیادی بودند که این قدم ایران را به اشتباه توضیح دادند و گفتند ایران در صدد قطع همه همکاری‌اش با آژانس است.
موضوع اصلاً این نیست. آن‌ها سطح همکاری را به پادمان‌های معمول بازمی‌گردانند و فقط اجرای پروتکل الحاقی را متوقف می‌کنند. تا زمانی‌که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درخواست بازرسی ویژه را که بر مبنای پروتکل الحاقی انجام می‌دهد نکند، به شکل عملی، اتفاقی نمی‌افتد. و چنین درخواست‌هایی هم هر روز ارائه نمی‌شود.
اما آقای فیتزپاتریک، ما می‌دانیم که خصوصاً در ماه‌های اخیر که آژانس درباره آرشیو هسته‌ای ایران تحقیق می‌کرد، با همین درخواست‌ها به ایران مراجعه کرد و مسیر پرفراز و نشیبی طی شد تا اجازه دسترسی داده شد. با قطع اجرای پروتکل الحاقی عملاً تضمینی برای جامعه بین‌المللی وجود ندارد که اگر آژانس فردا سؤالی درباره این گذشته برنامه ایران داشت، بتواند بر اعطای دسترسی پافشاری کند.
حتماً اینگونه است که این اقدام ایران، وضعیت را برای تحقیق درباره تلاش ایران برای توسعه سلاح اتمی، پیچیده می‌کند. تصمیم ایران مبنی بر توقف اجرای پروتکل الحاقی مسیر درک کامل درباره آنچه ایران در گذشته انجام داده را سخت می‌کند.
این اقدام تهران، در راستای هدف‌های رژیم عدم اشاعه نیست. اما همکاری ایران با آژانس هفته آینده تمام نمی‌شود. فقط زمانی که آژانس بخواهد فراتر از نظارت‌های پادمانی دسترسی داشته باشد، این موضوع شکل عملی به خود می‌گیرد.
در ایران هم به نوعی بدفهمی درباره این پروتکل الحاقی وجود دارد. در مجلس شورای اسلامی مثلاً در طول این سال‌ها بارها صحبت از این شده که پیوستن به این پروتکل موجب شده که غرب بتواند هر زمان می‌خواهد هر مکانی را ببیند و دسترسی به اسرار داشته باشد. همین نمایندگان مجلس حال قانونی تصویب کردند که بر مبنای آن دولت قدم در راه توقف اجرای این پروتکل گذاشته است. آیا ممکن است کمی این موضوع را باز کنیم که ماهیت این پروتکل الحاقی دقیقاً چیست؟
این پروتکل را هر کسی که متخصص نیست فهمیده، اما من که متخصص این حوزه هستم برخی اوقات آن را نمی‌فهمم! این پروتکل دسترسی هر زمان و هر مکان به آژانس نمی‌دهد. همچنین به آژانس اجازه نمی‌دهد از هر دری وارد شود و هر کسی را که می‌خواهد مصاحبه کند. روندی است که از طریق آن آژانس می‌تواند درباره اماکن مشکوک سؤال کند، و یک بازه زمانی تعریف می‌کند که کشور عضو باید در آن بازه به سؤالات پاسخ دهد.
تا پیش از آن‌که پروتکل الحاقی تهیه شود، کشورها در یک بازه زمانی مشخص ملزم به همکاری با آژانس نبودند و می‌توانستند یک چالش را به مدت زیادی ادامه دهند. اما پروتکل الحاقی مثلاً یک محدودیت زمانی ۲۴ روزه تعیین می‌کند و مشخص می‌کند که در هر مرحله باید چه اتفاقی بیفتد. حال با قدمی که ایران برداشته، این محدودیت‌های زمانی دیگر وجود ندارند.
آقای فیتزپاتریک یک موضوع دیگری هم که بی‌ارتباط به موضوع صحبت ما نیست، از سوی نماینده جمهوری اسلامی ایران در آژانس مطرح شد. آقای غریب‌آبادی از اینکه اسرار ایران در آژانس محفوظ نمی‌ماند انتقاد کرده بود. به نوعی همان موضوعی که دسترسی ندهیم که اسرار امنیت ملی فاش نشود و به رسانه‌ها راه نیابد. این موضوع را چگونه ارزیابی می‌کنید و به نظرتان چگونه باید بین همکاری با آژانس و حفظ مسائل محرمانه در مقطعی توازن ایجاد شود؟
این یک موضوع دنباله‌دار در روابط ایران و آژانس است که تهران معمولاً وقتی می‌خواهد نشان دهد که تنها طرفی نیست که زیر حرفش زده، از آن استفاده می‌کند. آژانس باید از محرمانه بودن اطلاعاتی که در اختیارش قرار می‌گیرد حفاظت کند. ایران بارها در این زمینه شکایت کرده و آن محرمانه بودن در زمینه ایران، به دفعات رعایت نشده است.
زمانی بود که هر آنچه ایران به آژانس می‌گفت خیلی سریع در صفحات روزنامه‌ها بود. بعد آژانس چند سال پیش این روند را بسیار محدود کرد. حال تحلیلگرانی از جمله خود من ناراضی هستیم که اطلاعاتی که در دسترس بود، دیگر نیست.
به نظرم این درست نیست که ایران می‌گوید آژانس اطلاعاتی درباره امنیتی ملی‌اش را فاش می‌کند. کشورهای دنیا و همه کسانی که نگران برنامه هسته‌ای ایران هستند، درباره آنچه تهران به آژانس می‌گوید کنجکاو هستند. و به نظرم باید یک سطحی از شفافیت وجود داشته باشد. شما درباره موضوع مهم توازن پرسیدید؛ توازن بین حق عموم برای دانستن و حق حکومت‌ها برای محرمانه بودن اطلاعاتشان. به نظر من آژانس این توازن را نسبتاً خوب برقرار کرده و شاید حتی برخی اوقات زیادی به نفع حفاظت از اطلاعات ایران عمل می‌کند.
شاید این سخت‌ترین سؤال من باشد. فکر می‌کنید اقدام آمریکا، پس از این ترک پروتکل الحاقی از سوی ایران چه خواهد بود؟
خیلی صحبت‌های مختلفی در واشینگتن در جریان است. اینکه آیا دولت باید سریع اقدام به صدور معافیت‌ها کند و اجازه دهد ایران نفت بفروشد، و تهران بتوانید به پول‌های بلوکه شده‌‌اش در بانک‌های مثلاً ژاپن و کره دسترسی داشته باشد؟ اینکه آیا آمریکا اول باید عمل کند و این قدم‌ها را بردارد و بعد ایران به تعهداتش برگردد؟ هنوز معما بر سر همین موضوع است که قدم اول را کدام طرف بردارد.
به نظرم بایدن هم اکنون در حال مشورت با شرکایش، اول در اروپا و بعد در منطقه است تا نشان دهد که به آن‌ها گوش می‌کند و با آن‌ها مشورت می‌کند و بعد از آن مشورت‌هاست که آماده این ریسک سیاسی است که شاید به نظر بیاید به سمت ایران متمایل است.
اینکه قدم اول را بردارد ریسکی است. اما به نظر من می‌تواند کارهایی را به عنوان قدم اول انجام دهد. می‌تواند آن مانع بر سر راه درخواست ایران برای دریافت وام ۵ میلیارد دلاری از صندوق بین‌المللی پول را بردارد. این موضوع شامل تحریم نیست اما دولت ترامپ مانع آن شده بود و حال بایدن می‌تواند این مانع را رفع کند.
همچنین می‌تواند اجازه دهد که از اموال ایران در بانک‌های خارجی برای خرید‌های بشردوستانه و مشخصا تجهیزات پزشکی استفاده شود. این‌ها کارهایی است که آمریکا می‌تواند انجام دهد، من نمی‌دانم ایران راضی می‌شود یا نه اما ممکن است ایران را ترغیب کند که کاری انجام دهد و مثلاً این توقف اجرای پروتکل الحاقی را پایان دهد، البته که حال که ایران نامه را به آژانس فرستاده، شاید امید چندانی وجود نداشته باشد.
آنچه من به آن امیدوار هستم این است که در اعلام ایران در توقف اجرای پروتکل الحاقی، خود توقف نهفته نیست. چون اجرای پروتکل الحاقی زمانی متوقف می‌شود که آژانس از ایران درخواستی برای دسترسی بر آن مبنا بکند و ایران آن را اجابت نکند. و حال شاید این بازه زمانی میان اعلام ایران تا زمانی که بخواهد به صورت عملی پروتکل را اجرا نکند، طولانی شود.
یعنی اگر تا مثلاً شش ماه دیگر آژانس سؤالی بر مبنای پروتکل نکند، این امکان وجود دارد؟
درست است. آژانس در این میان نقش مهمی دارد که چه زمانی این موضوع جنبه عملی به خود بگیرد. و به نظرم در این زمینه گفت‌وگوی حساسی میان آژانس و طرف آمریکایی انجام شود.
