در سال‌های گذشته، به‌رغم افت قابل‌توجه مصرف دخانیات به‌خصوص در میان جوانان در سراسر دنیا، این مسئله هنوز یکی از اصلی‌ترین مسائل سلامت عمومی در سطح جهانی است.
در ایران نیز اخیراً وزارت بهداشت اعلام کرد کرده است که همچنان سالانه ۵۰ هزار نفر در ایران به‌صورت مستقیم بر اثر مصرف دخانیات جان‌شان را از دست می‌دهند.
بخشی از کاهش مصرف دخانیات در دنیا به‌خصوص در میان جوانان به مواردی برمی‌گردد همچون رواج سیگارهای الکترونیکی، آزاد شدن مصرف ماری‌جوانا در برخی کشورها و همچنین نتیجه‌بخش بودن سال‌ها تلاش فرهنگی و تبلیغی برای کاهش مصرف دخانیات و در عین حال وضع مالیات‌های سنگین و قوانین منع استعمال دخانیات در معابر عمومی.
دخانیات و ایران؛ دیروز و امروز
مصرف دخانیات در ایران سابقۀ طولانی دارد. اگرچه نشانه‌هایی از استنشاق مواد مختلف ازجمله گیاهان روان‌گردان را می‌توان در متون باستانی دید، اما پیش از رواج استفاده از توتون و تنباکو در ایران، استعمال مواد گیاهی دیگر ازجمله تریاک و حشیش رواج داشته است.
اما ورود تنباکو به ایران و چگونگی رواج آن همچنان تاریخی مه‌آلود دارد. این گیاه ابتدا بومیان آمریکا آن را پرورش می‌دادند، پس از ورود اروپاییان به این قاره به اروپا آورده شد و در آن‌جا رواج یافت.
مطمئن‌ترین نشانه‌ها از رواج تنباکو در ایران به دوران شاه‌عباس اول صفوی برمی‌گردد. ما مطمئن نیستیم که آیا رواج تنباکو به‌واسطه جنگ‌های ایران و عثمانی و از طریق عثمانی‌ها وارد ایران شد یا آن‌گونه که برخی منابع تاریخی می‌گویند، ورود این گیاه به ایران به‌واسطۀ پرتغالی‌ها بوده است.
اما تنباکو به هر طریقی که به ایران راه یافته باشد، به‌سرعت میان مردم رواج یافت و استفاده از آن به بخشی از سبک زندگی بدل شد و در دوره‌های مختلف حتی جنبۀ سیاسی هم پیدا کرد. داستان معروف فتوای تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی در اعتراض به قرارداد رژی و واگذاری انحصار حق واردات و فروش تنباکو به تالبوت از مهم‌ترین جنبه‌های تاریخ سیاسی تنباکو در جهان است.
و اما نیکوتین
داستان رابطه میان سیگار و سلامت و بازی تبلیغاتی عظیمی که شرکت‌‌های تنباکو برای پنهان کردن عوارض ناشی از استعمال دخانیات انجام داده‌اند، از نمونه‌های معروف و تاریخی و البته مرگبار سوءاستفاده تجاری از بحث سلامت است.
یکی از مواد موجود در تنباکو نیکوتین است؛ ماده‌ای به‌شدت اعتیادآور. این ماده علاوه بر ضررهای مستقیم خود، باعث می‌شود فرد بعد از مدتی استفاده خود را محتاج یا مشتاق ادامۀ استفاده از محصولات نیکوتین‌دار ازجمله دخانیات ببیند.
رواج استفاده از دخانیات البته تحت تأثیر محصولات فرهنگی و تبلیغات شدید و همین‌طور در مواردی به‌عنوان بروز اجتماعی طبقات خاص نیز تغییر کرده است. امروزه اما هیچ شکی در تأثیرات منفی مصرف دخانیات بر سلامت وجود ندارد.
این ماده می‌تواند باعث بروز سرطان‌های مختلف ازجمله سرطان ریه شود و بیماری‌های قلبی و عروقی را تشدید کند. سرطان‌ها و بیماری‌های قلب و عروق در رده اصلی‌ترین دلایل مرگ‌ومیر جهانی به‌شمار می‌روند و علاوه بر مرگ‌ومیر باعث بار کردن هزینۀ فوق‌العاده سنگین به نظام سلامت و بهداشت کشورها نیز می‌شوند.
چند سال پیش سازمان جهانی بهداشت با اعلام این که سالانه بیش از هشت میلیون نفر در سراسر جهان بر اثر مصرف سیگار جان خود را از دست می‌دهند، از سیگار کشیدن به عنوان یک «بیماری همه‌گیر» نام برده بود.
بر اساس آن گزارش، تعداد سیگاری‌های جهان دست‌کم یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون نفر ارزیابی شده بود که بیش از ۸۰ درصد آنان در کشورهای فقیر یا در حال توسعه هستند.
آمارها دربارۀ ایران چه می‌گویند
بر اساس آمارهای موجود (سال ۲۰۲۰) بیش از شش‌ونیم میلیون نفر از مردم ایران را می‌توان در ردۀ افراد سیگاری (کسانی که به‌طور منظم و دائم و نه از روی تفنن سیگار یا قلیان می‌کشند) قرار داد. میزان نفوذ استفاده از محصولات تنباکو (قلیان و سیگار) در ایران میان مردان بالغ (بالای ۱۵ سال) در حدود ۲۴.۹ درصد و در میان زنان بالغ ۴.۷ درصد است.
این آمار سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که در میان جمعیت زیر سن بلوغ (۱۰ تا ۱۴ سال) مصرف دخانیات بین پسران حدود ۱۲.۲ درصد و میان دختران در حدود ۴.۲ درصد رواج دارد.
باید در نظر داشت که مصرف دخانیات برای همۀ سنین پرخطر است اما زمانی که پای نوجوانان به میان می‌آید، مسئله جدی‌تر می‌شود چراکه در این سنین هنوز بخش‌های مهمی از مغز انسان در حال رشد است و نیکوتین و سایر اجزای تنباکو اثر مستقیمی بر روی رشد مغز می‌گذارند.
آمارهای سال ۲۰۱۹ همچنین نشان می‌دهد که بیش از ۱۲ درصد مرگ‌ومیر سالانه در ایران وابسته به مصرف دخانیات است که در این بین مرگ‌ومیر مردان به‌دلیل استفاده از مصرف دخانیات حدود ۱۷ درصد و در میان زنان کمی بالاتر از شش درصد است.
وضع خاص ایران
یکی از مشکلاتی که در مصرف دخانیات در ایران وجود دارد، به مسئله محیطی بازمی‌گردد. استفاده از تنباکو به‌طور عمومی در هر محیطی چه برای فرد استفاده‌کننده چه برای افراد نزدیک به او خطرناک است، اما در شهرهای آلوده‌ای مانند تهران، استفاده از دخانیات عملاً اضافه کردن مقدار بسیاری مواد سمی به موادی است که روزانه در تنفس با آن‌ها مواجهیم و به همین دلیل اثر مضاعف و حتی تصاعدی در ابتلا به بیماری‌ها دارد.
از سوی دیگر، رواج استفاده از قلیان، که به‌طور چشمگیری خطرناک‌تر و تهدیدکننده‌تر از سیگار است، در میان مردم و جوانان و به‌خصوص این باور غلط که قلیان کم‌خطرتر است، از دیگر دلایل رواج بیماری‌های ناشی از مصرف دخانیات برشمرده می‌شود.
برخی جامعه‌شناسان تبدیل‌شدن عمل سیگار کشیدن به‌عنوان واکنشی اجتماعی و نمادی از طغیان (علیه خانواده، جامعه و یا هنجارهای موجود) را نیز در رواج این مسئله بی‌تأثیر نمی‌دانند.
راه‌حل‌های آزموده‌شده و بحران بی‌اعتمادی
در جهان روش‌های طولانی و کوتاه‌مدتی ازجمله تشدید روند هشدارهای مربوط به خطر سیگار و دخانیات، محدود کردن دسترسی به محصولات برای سنین خاص، دور کردن این مواد از معرض دید، همین‌طور وضع مالیات‌های سنگین و افزایش قیمت محصولات ازجمله راهکارهایی بوده است که برای کاهش مصرف پیش گرفته‌اند.
حمایت مالی دولت‌ها از خدمات ترک اعتیاد به سیگار (مثل استفاده از برچسب‌ها یا مواد نیکوتین‌دارِ کمک‌کننده به ترک سیگار) یکی دیگر از سیاست‌های رایج دولت‌ها در جهان است که به همراه تنگ‌تر کردن عرصه اجتماعی امکان استعمال دخانیات مانند منع استفاده از آن در اماکن بسته، رستوران‌ها، قهوه‌خانه‌ها و بارها، بوستان‌ها و مراکز عمومی، به کاهش این روند کمک کرده است.
در ایران، با این‌که برخی از این روش‌ها کمابیش امتحان شده، اما روندهایی مانند مالیات بر دخانیات یا ساختار تبلیغی و فرهنگی برای مقابله با آن در کانون توجه یا عمل قرار ندارد.
مشکل بزرگ‌تر در مهار بحران‌های سلامت اجتماعی و ازجمله بحران دخانیات در ایران، به‌خصوص در سال‌های اخیر، مسئله اعتماد میان مردم و نهاد سلامت است.
اعتماد مردم به نهاد سلامت عمومی و دولت در ایران در سال‌های گذشته به‌مرور و گاه به‌طور فزاینده کم و کمتر شده است. دوره همه‌گیری کووید-۱۹ و سیاست‌های اشتباه دستگاه‌های مرتبط با سلامت و تبلیغی که نظام سلامت کشور در پیش گرفت را شاید بتوان از شاخص‌ترین دوره‌های کاهش این اعتماد قلمداد کرد.
در غیاب این اعتماد، بخش قابل‌توجهی از مخاطبان که باید هدف این برنامه‌های تبلیغی باشند، مسئله دخانیات را به‌سرعت از مسئله سلامت جدا و آن را به بازی‌های پنهان پشت‌صحنه مرتبط می‌کنند.
بهایی که جامعه درنهایت بابت این بی‌اعتمادی می‌دهد، نه‌تنها در شکل هزینۀ جانی و سلامت عمومی که به شکل فشار اقتصادی هم خود را بروز می‌دهد؛ هزینه‌ای که بر اساس آمارهای رسمی سال ۲۰۱۹ حدود ۲۰۳ تریلیون ریال (نزدیک به ۵ میلیارد دلار) در سال بوده است.
