یوکیا آمانو دست‌کم تا دو زمستان دیگر باید هدایت سکان یکی از مهم‌ترین زیرمجموعه‌های سازمان ملل متحد را در دست می‌داشت. اما حال گفته شده این دیپلمات ۷۲ ساله ژاپنی به دلیل کسالت، پس از یک دهه می‌خواهد هدایت این سکان را به شخص دیگری بسپارد.
یوکیا آمانو که مدتی در فرانسه و آمریکا هم تحصیل و تحقیق کرده، سالها در وزارت خارجه کشورش، در سمت‌های مختلف انجام وظیفه کرد تا آنکه رئیس دفتر خلع سلاح در وزارت خارجه ژاپن شد. سمتی که آغاز راهی بود که او را به مهم‌ترین نهاد رسیدگی کننده به موضوعات مرتبط با سلاح اتمی و خلع سلاح رساند؛ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در وین.
آقای آمانو در بحبوحه داغ‌تر شدن تنش پیرامون برنامه هسته‌ای ایران و پس از محمدالبرادعی هدایت آژانس را بر عهده گرفت. محمد البرادعی مصری چند سال پیشتر به همراه آژانس برنده جایزه صلح نوبل شده بود، از رویکرد غرب به مسئله هسته‌ای ایران انتقاد می‌کرد و دولت آمریکا او را متهم به نرمش در قبال تهران می‌کرد.
تابستان سال ۱۳۸۸، در زمانی‌که ایران برنامه هسته‌ای خود را بیش از پیش وسعت بخشیده بود، یوکیا آمانو مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی شد. از جمله فعالیت‌های اولیه او این بود که درباره عملکرد چالش برانگیز ایران به شورای حکام آژانس گزارش می‌داد و در پی یکی از همین گزارش‌های فنی او بود که پرونده ایران در شورای امنیت سازمان ملل‌متحد به تصویب پیچیده‌ترین و پرشمول‌ترین قطعنامه تحریمی علیه ایران منجر شد؛ قطعنامه ۱۹۲۹ که در آن زمان محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور وقت آن را «یک كاغذ بدون ارزش» خواند.
آمانو و بستن «پی‌ام‌دی»
سال ۱۳۹۲؛ آغاز مذاکرات جدی میان تهران و شش قدرت جهانی با روی کار آمدن حسن روحانی. اگرچه آنچه پیش می‌رفت روندی سیاسی و دیپلماتیک بود، اما در عین حال یک گزارش آقای آمانو و همکارانش برای به نتیجه رساندن آن مذاکرات حیاتی بود. در آذرماه سال ۱۳۹۴، پس از مهلتی کوتاه و بازدیدی از تأسیسات پارچین که نمونه‌برداری از آن پرحاشیه بود، آقای آمانو گزارش نهایی خود را در زمینه «جنبه احتمالا نظامی برنامه هسته‌ای» (پی‌ام‌دی) ارائه داد و این پرونده را بست.
اما نحوه بسته شدن این پرونده از آن زمان تا کنون، از سوی صاحبنظران و کارکنان پیشین آژانس از طیف‌های مختلف «سیاسی» خوانده شده است. از جمله این افراد که در این سالها در گفتگو با رادیوفردا این رویکرد را ابراز کرده‌اند: طارق رئوف (رئیس بخش هماهنگی سیاست‌های راستی‌آزمایی و امنیت آژانس بین سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۱) و اولی هاینونن (معاون پیشین مدیرکل آژانس) هستند؛ آقای رئوف معتقد است که این پرونده از ابتدا به صورت سیاسی گشوده شد و باید هم با تصمیمی سیاسی بسته می‌شد، و آقای هاینونن معتقد است که هنوز سوالات زیادی درباره آن پرونده بی‌پاسخ مانده و شاید باید پرونده پی‌ام‌دی گشوده شود و پاسخ به این سوالات داده شود. یوکیا آمانو اما انتقاد هر دو طیف را رد می‌کند و معتقد است آژانس و کارشناسانش مسئولیتی فنی بر عهده دارند و هرنوع «سیاسی‌کاری» را رد می‌کند.
اجرای برجام و انتخاب دوباره
با دستیابی ایران و شش قدرت جهانی به توافق هسته‌ای یا همان برجام، نهاد تحت هدایت آقای آمانو عهده‌دار مسئولیتی خطیر شد. این نهاد موظف شد تا به صورت مداوم اجرای تعهدات از سوی ایران را بررسی و راستی‌آزمایی کند و درباره آن گزارش دهد.
کارشناسان آژانس با هدایت یوکیا آمانو، پس از برجام فرصت بیشتری برای این راستی‌آزمایی به دست آوردند؛ خصوصاً که ایران قبول کرده بود تا پروتکل الحاقی را به صورت داوطلبانه به اجرا در آورد و فرصت بیشتری برای بازدیدهای از پیش اعلام نشده فراهم شد. از زمان اجرای برجام گزارش‌های متعددی از سوی مدیرکل آژانس درباره اجرای برجام و همچنین اجرای تعهدات پادمانی ایران منتشر شده است که تا همین هفته‌های اخیر- که تهران از میزان پایبندی خود به ۳ تعهد برجامی کاست- ایران را پایبند به تعهداتش معرفی می‌کرد به غیر از یکی دو مورد که در زمینه ذخیره آب سنگین ملاحظاتی مطرح شد و سپس آژانس اعلام کرد آن مازاد از ایران خارج شده است.
در همین اثنا بود که آقای آمانو، که در زمان آغاز فعالیتش در آژانس گفته بود بنا بر سنت این نهاد تلاش نخواهد کرد که بیش از دو دوره مدیرکل شود، با موافقت کشورهای عضو شورای حکام به مدت چهار سال دیگر برای احراز این پست برگزیده شد.
خروج آمریکا از برجام؛ «فشار» و «مقاومت»
اما با روی کار آمدن دولتی تازه در واشینگتن و همچنین تصمیم آمریکا به خروج از برجام یوکیا آمانو در مقاطعی با فشارهایی تازه روبرو شد.
آقای آمانو در اوایل سال ۱۳۹۶ راهی آمریکا شد و گفتگوهایی در زمینه نهاد تحت هدایتش با مقام‌های کاخ سفید و همچنین قانونگذاران آمریکایی داشت. در همان سفر بود آقای آمانو از احتمال کاهش بودجه آژانس خبر داد و گفت: «اگر آمریکا و دیگر کشورها منابع مالی این سازمان را تأمین نکنند، پول کافی برای بازرسی‌ها از فعالیت‌های هسته‌ای ایران وجود نخواهد داشت».
این سخنان توسط یوکیا آمانو در واشینگتن از آن رو بیان شد که بنا بر یک تحقیق کنگره آمریکا، از بودجه چند صد میلیون دلاری آژانس، آمریکا سهمی حدود ۲۵ درصدی برای تامین آن دارد. به علاوه این بودجه عادی، باید مخارج چند میلیون دلاری راستی آزمایی از برنامه هسته‌ای ایران در دوران برجام را هم اضافه کرد که آمریکا در زمان دستیابی به توافق درباره آن تامین بخش مهمی از آن متعهد شد.
چند ماه پیش از این سفر مدیرکل آژانس به آمریکا، نیکی هیلی سفیر وقت آمریکا در سازمان ملل متحد در تابستان سال ۱۳۹۶ راهی وین شد. پیش از انجام این سفر خانم هیلی تاکید کرده بود «می‌خواهد بداند آیا آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برنامه‌ای برای بازدید از مراکز نظامی ایران به منظور راستی‌آزمایی فعالیت‌ها و تعهدات اتمی این کشور دارد یا خیر».
یک‌سال بعد آقای آمانو از سوی نخست وزیر اسرائیل در یکی از مهم‌ترین مجامع عمومی تحت فشار قرار گرفت. بنیامین نتانیاهو که از وجود یک انبار سخن گفته بود که ایران در آن دست به فعالیت‌های مرتبط با برنامه هسته‌ای زده و کمی پیشتر از دستیابی اسرائیل به آرشیو نظامی برنامه هسته‌ای ایران خبر داده بود، در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد گفت:«آقای آمانو، کار درست را انجام دهید. بروید و از این انبار اتمی بازدید کنید پیش از آنکه ایرانی‌های کار تمیز کردن آن را پایان دهند». آقای نتانیاهو همچنین از میزان دسترسی آژانس به اماکن در ایران انتقاد کرد.
این اشارات مستقیم و نام بردن از یوکیا آمانو موجب شد که این دیپلمات ژاپنی که کمتر به این‌گونه اظهارات واکنش نشان می‌داد، اعلام کند که آژانس به هر جایی که لازم باشد دسترسی دارد.
با ادامه درخواست‌ها از مدیرکل آژانس چه از سوی دونالد ترامپ و چه از سوی مقام‌های اسرائیل، یوکیا آمانو در جملاتی کم سابقه طی یک سخنرانی خطاب به کارکنان آژانس گفت: «اگر اعتبار ما زیر سؤال برود و به طور خاص، اگر بخواهند مدیریت ذره‌بینی شود یا به آژانس برای راستی‌آزمایی‌ها فشار بیاورند، این امری غیرسازنده و زیان‌بار است».
در چنین فضایی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی درگیر پرونده پرپیچ و خم ایران است و تهران اعلام کرده برخی تعهداتش در برجام از جمله سطح غنی‌سازی و ذخیره اورانیوم غنی شده را رعایت نمی‌کند، خبر آمد که مدیرکل آژانس چندیست که در برخی نشست‌ها غیبت دارد و به دلیل کسالت معاون او مسئولیت برخی امور را در دست گرفته است.
هنوز این خبر به صورت رسمی اعلام نشده و مشخص نیست که ۳۵ عضو شورای حکام آژانس چگونه مسیری را برای انتخاب جانشین آقای آمانو برگزینند اما آنچه به نظر می‌آید این است که این جایگزینی زودهنگام و آسان نخواهد بود. آن هم در زمانی که هر لحظه ممکن است آب‌های متلاطم تنش‌های بین‌المللی، کشتی فرسوده برجام را غرق کند و بیش از هر زمان دیگری نیاز به یک نهاد بین‌المللی برای دسترسی و راستی‌آزمایی از اقدامات جمهوری اسلامی ایران در زمینه برنامه اتمی‌اش وجود داشته باشد.
