توافق عادی‌سازی روابط میان اسرائیل و مراکش، صرف‌نظر از ابعاد سیاسی و بین‌المللی آن، بار دیگر توجه‌ها را به اسرائیلیهای مراکشی‌تبار و همچنین یهودیان ساکن مراکش جلب کرده است.
این دو جامعه، چه اسرائیلیهای مراکشی‌تبار و چه مراکشی‌های یهودی، در کشورهایشان هم از نظر فرهنگی و سیاسی دارای اهمیت بسیارند، به گونه‌ای که شاید اگر این دو جامعه وجود نداشتند، روابط میان اسرائیل و مراکش به گونه‌ای دیگر بود.
اسرائیل-مراکش، یک رابطه ویژه
شکی نیست وجود این دو جمعیت، روند عادی‌سازی روابط میان مراکش و اسرائیل را تسهیل کرده و دوام توافق را نیز بیشتر می‌کند؛ خود مقام‌های این دو کشور نیز بر آن واقف هستند.
چند روز پیش، ناصر بوریطه، وزیر امورخارجه مراکش در یک گفت‌وگوی نادر با روزنامه پرتیراژ اسرائیلی یدیعوت اخرونوت گفت: «روابط میان اسرائیل و مراکش ویژه است و نمی‌توان آن را با روابط اسرائیل با هیچ کدام از کشورهای عربی مقایسه کرد.»
او ادامه داد: «مراکش دارای تاریخی مهم در روابط با جامعه یهود است، یک تاریخ ویژه در جهان عرب. پادشاه مراکش و پادشاهان پیشین، از جمله ملک حسن دوم، به یهودیان احترام می‌گذاشتند و از آنان محافظت می‌کردند.»
این مقام دولت رباط تأکید کرد روابطی را که یهودیان و اعراب در مراکش دارند، در هیچ کدام از کشورهای عربی دیگر نمی‌توان سراغ گرفت.
مراکش با حدود سه هزار یهودی، اکنون دارای بزرگترین جامعه یهودیان در شمال آفریقاست. همچنین حکومت این کشور، یهودیان خود را به عنوان «شاخه عبری» در قانون اساسی به رسمیت می‌شناسد.
در توافق‌هایی که قرار است میان اسرائیل و مراکش به امضا برسد و اجرا شود، دو کشور درباره صنعت گردشگری و به ویژه مسافرت اسرائیلیهای مراکشی‌تبار به سرزمین آبا و اجدادی‌شان و همچنین سفر یهودیان مراکش به اسرائیل، حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند.
در این شرایط، با توجه به تاریخ پرفراز و نشیب یهودیان در مراکش، شاید یهودیان باقی‌مانده در این کشور از توافق به دست آمده خرسند‌ترند؛ این خرسندی را می‌توان در جشنی که آنان به تازگی به مناسبت توافق عادی‌سازی روابط میان اسرائیل و مراکش برگزار کردند، مشاهده کرد.
جامعه یهودیان کازابلانکا (دارالبیضا) شامگاه دوشنبه ۱۴ دسامبر، جشن حنوکا، یکی از جشن‌های باستانی یهودیان را به صورت آنلاین با حضور دیگر یهودیان مراکشی در سراسر جهان برگزار کردند و ضمن آن، عادی‌سازی روابط میان مراکش و اسرائیل را یک «معجزه» خواندند.
خاخام لوی بانون، در این مراسم که در استادیوم المپیک کازابلانکا برگزار شد و از طریق شبکه اجتماعی زوم به صورت آنلاین پخش می‌شد، گفت: «این خبر [عادی‌سازی روابط اسرائیل و مراکش] در اولین روز حنوکا اعلام شد (...) بنابراین این معجزه ما در حنوکای سال ۲۰۲۰ است.»
این مراسم چند مهمان ویژه هم داشت که از راه دور در آن شرکت کرده بودند؛ از جمله دیوید فیشر، سفیر آمریکا در مراکش و همچنین گاد الماله، هنرپیشه مراکشی-فرانسوی-کانادایی فیلم‌های کمدی که دارای محبوبیت زیادی در دنیای فرانسه‌زبان است. گاد الماله خود در سال ۱۹۷۱ در خانواده‌ای یهودی در کازابلانکا به دنیا آمده است.
خاخام لوی بانون وقتی طبق سنت این جشن -که به «جشن روشنایی» یا «جشن نورها» معروف است و پیشینه آن به ۱۶۰ سال پیش از میلاد باز می‌گردد- مشغول روشن کردن شمع‌ها بود، گفت: «به طور معمول، حنوکا را در جمع خودمان برگزار می‌کنیم، [این جشن] لحظه‌ای از گرما و نور است. امسال نمی‌توانیم این جشن را حضوری برگزار کنیم، اما به تاریکی ‘نه’ می‌گوییم.»
حضور یهودیان در مراکش به دوران باستان بازمی‌گردد و از آن زمان تاکنون، مراحل مختلفی در تاریخ یهودیان مراکش سپری شده است.
یکی از مقاطع مهم در این تاریخ، اخراج یهودیان از اسپانیا توسط شاهان کاتولیک این کشور است که از سال ۱۴۹۲ آغاز شد. در آن زمان، بسیاری از یهودیان که دیگر جایی در اسپانیا نداشتند، ساکن مراکش شدند و جمعیت یهودیان این کشور را افزایش دادند.
افزایش جمعیت یهودیان مراکشی به گونه‌ای بود که تا پایان دهه ۱۹۴۰، این جمعیت به حدود ۲۵۰ هزار یهودی رسید که ۱۰ درصد کل جمعیت کشور را تشکیل می‌دادند. اما بسیاری از یهودیان مراکش پس از شکل‌گیری کشور اسرائیل در سال ۱۹۴۸ به این سرزمین خاورمیانه مهاجرت کردند.
شیرینی‌فروشی «مادام فال»
در میان آن بخش از یهودیانی که در مراکش باقی ماندند، یهودیان کازابلانکا فعال‌تر از دیگران هستند. یکی از نمادهای مهم حضور یهودیان در جامعه مراکش، نانوایی و شیرینی‌فروشی «مادام فال» (Madame Fhal) در کازابلانکاست که برای پختن شیرینی‌هایی کاشر شهرت ویژه‌ای دارد.
مشتری‌های این مغازه یهودی فقط یهودیان مراکشی نیستند، بلکه مسلمانان بیش از نیمی از کسانی را تشکیل می‌دهند که محصولات این مغازه را می‌خرند، حتی در روزهای جمعه که از همیشه شلوغ‌تر است.
در این روزها، به گفته صاحبان شیرینی‌فروشی «مادام فال» هر کسی که وارد این مغازه می‌شود از برقراری روابط میان اسرائیل و مراکش سخن می‌گوید. کوین فال، نوه ۳۶ ساله بنیانگذار این نانوایی و شیرینی‌فروشی گفته است: «همه از این موضوع حرف می‌زنند، چه مشتریان یهودی، چه مسلمان.»
یکی از مشتریان یهودی این شیرینی‌فروشی به خبرگزاری فرانسه گفت که بی‌صبرانه منتظر برقراری پروازهای مستقیم میان مراکش و اسرائیل است تا به این کشور سفر کند. همچنین یکی دیگر از یهودیان مراکشی که برای خرید روز شبات به این مغازه آمده «شجاعت» ملک محمد ششم، پادشاه مراکش را ستود.
یهودیان مراکش به توافق این کشور با اسرائیل فقط به عنوان تصمیمی سرنوشت‌ساز برای خود یهودیان نگاه نمی‌کنند، بلکه پیامدهای آن را به طور کلی، برای همه مردم مراکش مهم و مثبت می‌دانند؛ هرچند این این امیدواری و خوشبینی، همراه با نگرانی‌هایی است.
یکی از این نگرانی‌ها اظهارات نفرت‌پراکنی است که گاهی مثلا در شبکه‌های اجتماعی می‌بینند. یهودیان مراکش معتقدند که نباید جامعه کشورشان در برابر چنین توافقی، دوپاره شود و شکاف یا سوءتفاهمی در این زمین به وجود آید.
اما نکته مهم در این میان، هوشیاری بخش عمده جامعه مراکش است؛ به گفته یکی از کارکنان شیرینی‌فروشی «مادام فال»، یهودیان و مسلمانان در این کشور «از مدت‌ها پیش روابط خیلی صمیمی» دارند و «احترام» در روابط آنان حکمفرماست.
در «امسلّم»، یک فروشگاه محصولات گوشتی یهودیان در بازار مرکز کازابلانکا که جزو آخرین مغازه‌های یهودی باقی‌مانده در مراکش است، فضای امید حاکم است.
ژاک بیتون، صاحب این فروشگاه یهودی نیز گفته که این روزها هم مشتریان یهودی و هم مشتریان مسلمان این فروشگاه از توافق به دست آمده میان مراکش و اسرائیل استقبال می‌کنند. او که برخی از اعضای خانواده‌اش در اسرائیل زندگی می‌کنند، تأکید کرده که اسرائیلیهای مراکشی‌تبار هم به همین اندازه خوشحالند.
بر اساس برآوردها، حدود ۷۰۰ هزار یهودی با اصالت مراکشی در اسرائیل زندگی می‌کنند که اغلب آنان روابط نزدیکی با مراکش دارند، زبان «الدارجه» [لهجه عربی مراکش] را حفظ کرده‌اند و سنت‌های مراکشی در آشپزی و موسیقی را با خود به اسرائیل برده‌اند.
تا پیش از این هم که پروازهای مستقیم میان اسرائیل و مراکش برقرار نبود، سالانه بین ۵۰ هزار تا ۷۰ هزار یهودی با پروازهای غیرمستقیم خود را از اسرائیل به مراکش می‌رساندند تا در مراسم مذهبی هم‌کیشان خود شرکت، یا از جاهای دیدنی مراکش بازدید کنند. پیش‌بینی می‌شود از این پس، این سفرها افزایش قابل توجهی پیدا کند.
فانی ميرگی، یک یهودی مراکشی که در دهه ۱۹۶۰ در جنبش جوانان صهیونیست فعال بود و اکنون از صلح میان اسرائیل و فلسطینیان حمایت می‌کند، معتقد است که روابط میان مراکش و اسرائیل پیشتر هم در «پشت پرده» وجود داشت: «مثل یک عشق ممنوع که الان رسمی شده است.»
تاریخ یهودیت در کتاب‌های درسی مراکش
همزمان با عادی‌سازی روابط میان مراکش و اسرائیل، دولت رباط اصلاحاتی را در کتاب‌های درسی مراکش آغاز کرد تا تاریخ و فرهنگ جامعه یهودی این کشور وارد این کتابها شود.
این اصلاح آموزشی در کشوری که اسلام دین رسمی آن است، اقدامی بسیار مهم ارزیابی شده و یهودیان مراکش اعلام کرده‌اند که چنین آموزشی در کشورهای عربی سابقه نداشته است.
بر اساس اعلام وزارت آموزش و پرورش مراکش، این آموزش جدید که به زبان عربی خواهد بود، از ثلث آینده برای دانش‌آموزان سال آخر دبستان، یعنی کودکان ۱۱ ساله آغاز می‌شود و در سرفصلی از کتاب تعلیمات اجتماعی گنجانده خواهد شد که به سلطان سیدی محمد بن عبدالله معروف به محمد سوم (قرن هجدهم) اختصاص دارد.
این پادشاه علوی مراکش، بندر صویره را با آن قلعه معروفش که به دست پرتغالی‌ها ساخته شده، به عنوان مرکز دیپلماتیک و تجاری حکومت خود انتخاب کرد. در آن زمان این بندر تنها شهر جهان اسلام بود که اکثریت جمعیت آن را یهودیان تشکیل می‌دادند؛ به طوری که ۳۷ کنیسه در آن وجود داشت.
وزیر آموزش و پرورش مراکش گفته هرچند که حضور یهودیان در مراکش به پیش از قرن هجدهم بازمی‌گردد، اما اسناد و شواهد این دوره از تاریخ یهودیان مراکش بسیار قابل اعتماد و معتبر است.
مورخان معتقدند گنجاندن تاریخ یهودیت در کتاب‌های درسی و اساساً تدریس تاریخ در تمامیت آن، همچون پادتنی در برابر ایدئولوژی‌های افراطگرایانه خواهد بود که تلاش دارند فقط بخشی از تاریخ را به رسمیت بشناسند.
در واقع، گنجاندن هویت یهودی مراکش در کتاب‌های آموزشی، درس مدارا و آموزش همزیستی مسالمت‌آمیز است؛ چیزی که در دوره‌های گذشته، به طور طبیعی و بدون کارزارهای نفرت‌پراکن وجود داشته است.
