«روسیه باید نه تنها در تولید، بلکه در فراهم کردن شرایط نفوذ هوش مصنوعی به تمامی عرصه‌های زندگی، بدون هیچ استثنایی، به یک رهبر جهانی تبدیل شود».
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، ماه دسامبر ۲۰۲۴ در یک کنفرانس هوش مصنوعی در مسکو که به ابتکار اسبربانک برپا شد، با بیان این سخنان صراحتاً خواستار آن شد که هوش مصنوعی نقش مهمی در روسیه ایفا کند.
او در جمع مهمانان این کنفرانس که عمدتاً از کشورهای «دوست» و اعضای بریکس در مسکو گردهم آمده بودند از جمله اشاره کرد که مدل زبانی «گیگا‌چت» که زیر نظر اسبربانک راه‌اندازی شده است، برای تهیهٔ سوالاتی به کار گرفته شد که در ارتباطات مستقیم پوتین با مردم روسیه استفاده شده است. پوتین ضمناً به تهدیدهایی اشاره کرد که به ادعای او، «هوش مصنوعی غربی» به وجود می‌آورد. او مدعی شد که «آن‌ها خواهان نابودی فرهنگ روسیه و علیه اخلاق ما هستند».
سایر دولتمردان روس نیز خواهان توسعهٔ «هوش مصنوعی روسی» و حذف «هوش مصنوعی غربی» شده‌اند.
دمیتری مدودف، رئیس‌جمهور پیشین روسیه که پیش‌تر مبلغ روابط با غرب بود و اکنون به تندترین منتقد غرب در روسیه تبدیل شده، در بهار ۲۰۲۴ یک دستگاه هوشمند را هدف حمله قرار داد. این دستگاه به نام «آلیسا»، که توسط یاندکس، بزرگ‌ترین شرکت رایانه‌ای روسیه تولید شده است از پاسخ به سؤالی درباره یادبودهای اوکراینی به افتخار استپان باندرا امتناع کرد و با این گام سرزنش تند این مقام بلندپایهٔ روس را برانگیخت.
آقای مدودف سازندهٔ «آلیسا» را «یک ترسوی بی‌لیاقت» خواند و مدیران یاندکس را تهدید کرد که باید به عنوان «ماموران بیگانه» شناخته شوند، عنوانی که محدودیت‌های فراوان به وجود می‌آورد و ابزار رایج دولت روسیه برای سرکوب مخالفان است.
جرم «آلیسا» چه بود؟
استپان باندرا، رهبر اوکراینی، در اوایل قرن گذشتهٔ میلادی علیه نیروهای شوروی جنگ چریکی به راه انداخت و با این هدف طی جنگ جهانی دوم با نازی‌ها همدست شد. او در تبلیغات سیاسی روسیه نماد آن شده که «اوکراین دولتی فاشیستی» است.
«آلیسا» با امتناع از برشمردن یادبودهای باندرا در اوکراین این روایت کرملین را به چالش کشید. عملاً هوش مصنوعی روسی ناگهان علیه پروپاگاندای کرملین برخاست.
از سوی دیگر، پس از ظهور استارت‌آپ چینی «دیپ‌سیک» که با دستیار هوش مصنوعی جدید خود غوغا بپا کرد، عدم پیشرفت روسیه در این زمینه بیش از پیش به چشم آمده است. صاحب‌نظران محدودیت‌های سیاسی، فرار مغزها و تحریم‌های غرب که دسترسی به سخت‌افزارهای حیاتی را قطع کرده‌اند، از دلایل شکست جاه‌طلبی‌های مسکو در این عرصه می‌دانند.
«سرآغاز امیدوارکننده»
پنج سال پیش تحقق خواستهٔ پوتین چندان دور از ذهن به نظر نمی‌رسید. در آن زمان مهندسین روس به دلیل سرعت عمل و هزینه‌های پایین در ایجاد هوش مصنوعی کارآمد، توجه جهانی را به خود جلب کرده بودند. در سال ۲۰۲۲، اسبربانک، حامی مالی راه‌اندازی هوش مصنوعی در روسیه، «کاندینسکی» را معرفی کرد، یک مدل هوشمند تبدیل متن به تصویر. این مدل برای رقابت با دال-ئی و میدجرنی متعلق به شرکت اوپن‌ای‌آی طراحی شده و روسیه را به عنوان یک نیروی قدرتمند در فضای خلاقانهٔ مرتبط با هوش مصنوعی معرفی کرده بود. روسیه به علاوه سابقهٔ خوبی در توسعهٔ شبکه‌های عصبی مصنوعی که با تقلید از روش یادگیری مغز انسان، موتور محرک هوش مصنوعی محسوب می‌شوند، داشت.
مهندسین رایانه‌ای روسیه همهٔ این کار را در همکاری و با حمایت دولت انجام می‌دادند. برای مثال، یک سیستم تشخیص چهره از سال ۲۰۲۰ به دوربین‌های مداربسته مترو مسکو متصل شده است.
یک کارشناس در زمینهٔ هوش مصنوعی که ارتباط نزدیکی با تیم اسبربانک دارد، به شرط عدم افشای هویت خود به بخش روسی رادیو آزادی/ رادیو اروپای آزاد گفت: «در آن زمان روسیه این بخت و توانایی را داشت که یکی از رهبران جهانی در تولید تصاویر به کمک هوش مصنوعی شود».
اما همه چیز در فوریهٔ ۲۰۲۲، زمانی که روسیه به اوکراین حمله کرد، فروپاشید.
اندکی پس از تهاجم گستردهٔ نظامی روسیه علیه اوکراین، آمریکا و اتحادیهٔ اروپا کارکنان فن‌آوری‌های پیشرفتهٔ روسیه را هدف تحریم قرار دادند. در تلاش برای محدود کردن قابلیت‌های نظامی کرملین و کند کردن اقتصاد روسیه، فروش نیمه‌‌رساناها، پردازشگرهای پیشرفته و فناوری‌های با کاربرد دوگانه به روسیه ممنوع شده است.
این تحول تأثیر تکان‌دهنده‌ای داشته است. شرکت آمریکایی چندملیتی «انویدیا» که در توسعهٔ فناوری واحدهای پردازش گرافیکی تخصص دارد و از رهبران جهانی در توسعهٔ سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای هوش مصنوعی است، بلافاصله ارسال تراشه‌ها به روسیه را متوقف کرد. شرکت صنایع نیمه‌رسانای تایوان که از فناوری آمریکایی استفاده می‌کند نیز عرضه محصولات خود را به روسیه قطع کرد.
به گفتهٔ یک کارشناس مطلع از امور داخلی اسبربانک، شرکت‌های زیر نظرش در عین حال توانستند طی سه سال گذشته حدود ۹ هزار پردازندهٔ گرافیکی ذخیره کنند. در مقایسه، مایکروسافت در سال ۲۰۲۴ نزدیک به ۵۰۰ هزار پردازندهٔ گرافیکی خریداری کرد.
روسیه برای دور زدن تحریم‌ها تلاش کرده که قطعات پیشرفته را از چین و هند خریداری کند، اما شرکت‌های هندی و چینی از ترس تحریم‌ها علاقهٔ چندانی به این معاملات نشان نداده‌اند. در این شرایط روسیه مجبور شده به کشورهایی مانند قزاقستان روی بیاورد و از طریق آن‌ها تجهیزات و فناوری مورد نیاز خود را بخرد اما واردات از کشورهای «دوست» نیز تنها در حجمی محدود امکان‌پذیر است و با تاخیر زیاد همراه است. ضمناً تولیدکنندگان هیچ تعهدی در قبال اقلام ناقصی که به دست روسیه رسانده‌اند، ندارند.
فرار مغزها
روسیه تنها با مشکل کمبود قطعات روبرو نیست، بلکه این کمبود نیروی انسانی است که پس از آغاز جنگ علیه اوکراین به چالشی جدی تبدیل شده.
چند ماه پس از راه‌اندازی مدل کاندینسکی توسط اسبربانک در تابستان ۲۰۲۲، شمار قابل‌توجهی از متخصصانی که در این طرح مشارکت داشتند، روسیه را ترک کردند.
یک کارشناس هوش مصنوعی به رادیو آزادی/رادیو اروپای آزاد گفت: «من با یکی از مهندسین این تیم گفت‌وگو کردم و او به شوخی گفت که پس از آغاز جنگ، تقریباً تمام متخصصان برجستهٔ روسی در زمینه تولید تصاویر با شبکه‌های عصبی در یک آپارتمان اجاره‌ای در ایروان همسایه شدند و پس از این ایستگاه، سریعاً در شرکت‌های غربی کار پیدا کردند».
اسبربانک تأثیر فرار مغزها بر پروژه‌های عملیاتی‌اش را کم‌اهمیت جلوه می‌دهد، اما آمار گویای واقعیت دیگری‌ست.
مقصود شادایف، وزیر توسعهٔ دیجیتال و ارتباطات جمعی روسیه، اعلام کرد که حدود ۱۰۰ هزار مهندس رایانه که تقریباً ده درصد کل پرسنل فنی این کشور را تشکیل می‌دهند، در سال ۲۰۲۲ روسیه را ترک کردند؛ عده‌ای بلافاصله پس از آغاز جنگ و دیگران به دنبال اعلام بسیج عمومی.
متخصصان فناوری روسی اکنون ساکن کشورهای مختلف، در وهلهٔ اول امارات متحده عربی، گرجستان، ارمنستان و صربستان هستند و به دلیل حقوق بالاتر و فضای سازنده‌تر برای همکاری‌های بین‌المللی اغلب میلی به بازگشت به روسیه ندارند.
دولت روسیه کوشیده که با افزایش حقوق و ایجاد مراکز تحقیقاتی جدید در کازان، نووسیبیرسک و شهرهای دیگر، فرار مغزها را متوقف کند، اما این تلاش‌ها تنها قطره‌ای در اقیانوس بوده است.
بات‌های سانسور کرملین
افزون بر چالش‌های فنی و انسانی، محدودیت‌های ایدئولوژیک مانع دیگری در راه فناوری‌های پیشرفته در روسیه است. هم‌صدا با انتقادهای پوتین و مدودف، آلکساندر دوگین، نظریه‌پرداز نزدیک به کرملین، در دسامبر ۲۰۲۴ خواستار ایجاد نسخه‌ای از هوش مصنوعی شد که «بی‌درنگ نه تنها تسلط مسکو بر کریمه، بلکه تعلق کی‌یف، خارکیف و اودسا به روسیه را تایید کند».
در پایان سال ۲۰۲۴، پوتین به دولت روسیه و اسبربانک دستور داد که در زمینهٔ هوش مصنوعی همکاری با چین را گسترش دهند. خبرگزاری رویترز گزارش داده که اسبربانک قصد دارد با محققان چینی در پروژه‌های مشترک مرتبط با هوش مصنوعی همکاری کند.
چین از سال ۲۰۲۳ ال‌ال‌ام، مدل‌های زبانی بزرگ را سانسور می‌کند. این سانسور نه‌تنها در مرحلهٔ تنظیم نهایی انجام می‌شود که هوش مصنوعی را از پاسخ دادن به برخی سوالات بازمی‌دارد، بلکه همچنین در مرحلهٔ آموزشی، که این مدل هوش مصنوعی به بخشی از داده‌های از پیش انتخاب شده دسترسی ندارد.
با محدودیت‌های پیش‌روی متخصصان هوش مصنوعی در روسیه، ایجاد یک سیستم سانسور سخت‌گیرانه که ضربه‌ای دیگر بر آزادی بیان است، فشار بیش از حد اعمال می‌کند.
چین قادر به انجام این کار هست، زیرا صنعت هوش مصنوعی آن گسترده است و برخلاف روسیه، دارای مجموعه‌‌داده‌های عظیم، زیرساخت‌های پیشرفته و ارتباطات عمیق با سایر تولیدکنندگان در جهان است.
دست‌کم تا زمانی که تحریم‌های بین‌المللی برقرار باشد، بعید است هوش مصنوعی روسیه به پیشرفت آهستهٔ کنونی خود سرعت بخشد. در رتبه‌بندی پلتفرم «چت‌بوت آرنا»، مدل‌های زبانی بزرگ روسی که توسط اسبربانک و یاندکس تولید شده به‌ترتیب جایگاه ۱۲ و ۱۷ را از میان ۴۴ مدل از آن خود کرده‌اند. سه مدل برتر در این فهرست عبارت‌اند از: جمینی پرو ۱.۵ متعلق به گوگل، کلائوده ۳.۵ متعلق به شرکت آنتروپیک و چت‌اچ‌پی‌تی-۴ او شرکت اوپن‌ای‌آی.
تاثیر منفی عقب ماندن در توسعهٔ هوش مصنوعی تنها به چت‌بات‌ها و مدل‌های زبانی هوشمند محدود نمی‌شود. با توجه به نقش فزایندهٔ هوش مصنوعی در تحقیقات علمی، نوآوری‌های صنعتی و قابلیت‌های نظامی، روسیه ممکن است رقابت اقتصادی، حاکمیت فناوری و نفوذ استراتژیک خود را در سطح جهانی از دست بدهد.
