اسکندر فیروز، بنیانگذار و نخستین رئیس سازمان حفاظت محیط زیست ایران، نویسنده و طبیعت‌شناس
اسکندر فیروز از کانون شکاربانی تا پایه‌گذاری سازمان محیط زیست
هر چند ستاره‌شناسان می‌گویند، شبیه‌ترین سیاره را به زمین پیدا کرده‌اند با شرایط آب و هوایی مشابه و اندازه و فاصله مناسب نسبت به ستاره‌ای که دور آن می‌چرخد، هر چند که این اختر‌شناسان از سیاره تازه‌ای می‌گویند که شاید زندگی در آن جریان داشته باشد، سیاره‌ای که آن را «دخترعموی زمین» نامیده‌اند، اما زمین... همچنان تنها سیاره‌ای است که تا امروز خانه و کاشانه انسان‌ها بوده است. خانه‌ای که رو به ویرانی است و هر روز نگرانی‌ها از میزان نامهربانی به زمین بیشتر می‌شود.
انسان‌ها ۳۶۵ روز در سال برای آلوده‌کردن آب و خاک و هوا فرصت دارند، اما سازمان ملل در اوج روزگاری که جنبش‌های زیست‌محیطی در غرب شکل می‌گرفت، در سال ۱۹۷۰ میلادی یک روز را در سال به نام «زمین» تنها کاشانه ما انسان‌ها نامگذاری کرد؛ روزی برای پاسداشت آنچه زمین در قرن‌ها به انسان‌ها داده و افزایش آگاهی درباره محیط زیست کره زمین.
در بسیاری از کشور‌ها روز ۲۲ ماه میلادی آوریل (دوم اردیبهشت‌ماه) روز زمین است. روزی برای جشن و برنامه‌ریزی و نشست و اطلاع‌رسانی درباره نگهداری از طبیعت، مقابله با آلودگی آب و خاک و هوا و راه‌های مهربانی کردن با زمین. این یک روز در کشورهای مختلف دنیا به یک هفته تبدیل می‌شود و در «هفته زمین» فعالیت‌های زیست محیطی به خصوص بین جوانان جدی‌تر می‌شود.
توجه ایران به محیط زیست پیش از نامگذاری روز زمین در سازمان ملل
سال ۱۹۷۰ میلادی در تقویم ایران سال ۱۳۴۸ خورشیدی است. زمانی‌که دست‌کم ۱۴ سال از تشکیل دستگاهی مستقل به نام «کانون شکاربانی و نظارت بر صید» می‌گذشت.
اسکندر فیروز، یکی از بنیان‌گذاران این سازمان بود که با پیگیری و فعالیت خستگی‌ناپذیری در پی تصویب قانون شکار و صید بود.
اسکندر فیروز از موسسان سازمان حفاظت محیط زیست ایران و نخستین رئیس این سازمان بوده، خودش از روزگاری می‌گوید که ایران پیش از سازمان ملل، فعالیت‌های زیست‌محیطی را جدی گرفته بود: «وقتی روز زمین در سازمان ملل انتخاب شد، ما هم در ایران در مورد لزوم تاسیس سازمانی برای پاسداری و حفاظت محیط زیست، فکر می‌کردیم. البته سازمان شکاربانی و نظارت بر صید، سال‌ها پیش کارش را شروع کرده بود. اما همان‌زمان نوعی مخالفت در ایران پیدا شد که در غرب در مورد اهداف نهضت مراقبت از محیط زیست به وجود آمده بود؛ اینکه کنترل‌هایی برای پاکسازی آب و هوا و حفاظت از طبیعت موجب اختلال و حتی ترمز اقتصاد خواهد شد. هر چند که در آینده مشخص شد اتفاقا مراقب از محیط زیست باعث رشد اقتصادی جوامع می‌شود.»
او تاکید می‌کند که تلاش‌های او و همکارانش چند ماه پیش از کنفرانس مشهور محیط زیست در استکهلم در سال ۱۹۷۲ باعث شد، شکل‌گیری سازمان حفاظت از محیط زیست ایران، به تصویب شورای ملی برسد: «جالب است که تا دهه‌ای بعد از این تاریخ، فقط چند کشور مثل فرانسه و انگلستان مانند ایران، سازمان و وزارتخانه‌ای در این زمینه به وجود آوردند.»
پیمان‌نامه رامسر نام ایران را در زمینه محیط زیست در جهان مطرح کرد
هنوز یک سال از انتخاب «روز زمین» در سازمان ملل نگذشته بود که جریانی بزرگ در تاریخ محیط زیست ایران شکل گرفت. در بهمن ماه ۱۳۴۹ خورشیدی، رامسر تبدیل به مکانی شد که در آن یکی از مهم‌ترین پیمان‌نامه‌های زیست محیطی جهان با حضور کشورهای دیگر امضا شد.
از آن روز دوم ماه میلادی فوریه (۱۳بهمن‌ماه) «روز جهانی تالابها» شکل گرفت. تالاب‌هایی که دراین پیمان‌نامه آمده‌اند، به نام «تالاب رامسر» شناخته می‌شوند.
اسکندر فیروز که اسمش با این پیمان‌نامه گره خورده، کسی است که با تلا‌ش‌هایش از جمله دریاچه ارومیه در سال ۱۳۴۶ خورشیدی منطقه حفاظت‌شده اعلام شد. او در خاطراتش نوشته نیم ساعت صبح روز دوم فوریه ۱۹۷۱ را هرگز فراموش نمی‌کند؛ زمانی که «پیمان‌نامه رامسر» با همه تنش‌ها و چالش‌ها، در ایران امضا شد: «چند سال پیش از تاریخ به رسمیت شناختن روز زمین، برنامه گسترده‌ای را برای بررسی و حفاظت تالاب‌های ایران اجرا کرده بودیم. موفقیت در این برنامه باعث شده بود، سازمان‌های جهانی حفاظت طبیعت و حیات‌وحش تمایل داشته باشند که کنفرانسی در مورد حفاظت تالاب‌های مهم بین‌المللی در ایران برگزار شود. چند سال بود که برخلاف تلاش کشورهای شرکت‌کننده که بیشتر اروپایی بودند، کنوانسیون مرتبط به نتیجه نرسیده بود. در اجلاس رامسر، این موضوع با موفقیت کامل به پایان رسید. حتی می‌توان گفت نام ایران با کنوانسیون یا معاهده رامسر در زمینه محیط زیست جهان آغاز شد و سال‌ها شهرت ویژه‌ای پیدا کرد.»
دست‌کم ۴۳ سال از امضای اولین قرارداد بین‌المللی جهان در مورد تالابها در شهر ساحلی رامسر می‌گذرد و اسکندر فیروز آن را نتیجه همکاری سازمان‌هایی می‌داند که در آن زمان با هم همکاری تنگانگی داشتند. سازمان‌هایی که آن سال‌ها پیش از شکل‌گیری بسیاری از روزهای جهانی مربوط به محیط زیست در سازمان ملل، با هدف محافظت از تالاب‌های با ارزش و تاکید بر اهمیت بین‌المللی این مناطق برای زیستگاه پرندگان آبی دست به دست هم دادند تا این معاهده امضا شود.
سدها و پروژه‌های اشتباه که باعث نابودی رودها و تالابها می‌شوند
با تلاش‌های اسکندر فیروز سازمان شکاربانی و نظارت بر صید در سال ۱۳۵۰ به سازمان حفاظت محیط زیست تغییر نام داد
اسکندر فیروز که از جمله مسئولیت‌های بین‌المللی‌اش نائب‌رئیسی نخستین کنفرانس جهانی محیط زیست در استهکلم و عضویت در هیات مدیره اتحادیه جهانی حفاظت محیط زیست است، از این همراهی می‌گوید: «خوشبختانه بین سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نیرو، همکاری خوبی به وجود آمده بود. سازمان‌ها تفاهم داشتند که رود کٔرـ که منتهی به دریاچه بختگان می‌شدـ هرگز نباید خشک شود. این نگاه در مورد بخش‌های مختلف هامون و دریاچه ارومیه هم وجود داشت.»
اما اسکندر فیروز با پشت‌سر گذاشتن بیش از دو دهه تلاش در زمینه محیط زیست، در روز و هفته زمین می‌گوید، همکاری سازمان‌ها و شرایط امروز محیط زیست ایران، اصلا شبیه سال‌های اولیه و شروع شکل‌گیری سازمان‌های اولیه، نیست :«متاسفم که باید بگویم برنامه‌ریزی و پروژه‌ها در زمینه دریا‌ها و رودخانه‌ها و وضعیت محیط زیست در داخل کشور، اصلا شباهتی به برنامه‌ها و شرایطی که ما پیاده می‌کردیم، ندارد. اگر مشابهتی وجود داشت که وضعیت دریاچه ارومیه، بختگان و هامون، این نبود که در حال حاضر می‌بینیم.»
او از سدهایی می‌گوید که بدون برنامه‌ریزی درست ساخته می‌شود :«پروژه‌هایی که حتی به گفته دولت کنونی هم اجرایشان درست نبوده و باعث به وجودآمدن این وضعیت شده.»
اسکندر فیروز می‌گوید :«باید اعتراف کنم، برنامه‌ریزی درستی در سطح کشوری برای محیط زیست انجام نمی‌شود.»
هنوز به نسل جوان ایران برای حفظ محیط زیست امیدوارم
در چند سال گذشته، خبرهای مربوط به نابودی و خشکی دریاچه‌ها و تالابها در سرتاسر کشور، کم شدن روزهای پاک و سالم، آلودگی آب و کاهش آب‌های زیرزمینی در کنار اخبار مربوط به نابسامانی وضعیت حیات‌وحش ایران مثل کشته‌شدن پلنگ‌ها در مناطق مختلف و گوزن زرد ایرانی در پارک پردیسان تهران، هر روز بیشتر و پررنگ‌تر شده است.
اسکندر فیروز ۸۸ ساله که زندگی‌اش را برای تشکیل دستگاه‌های مسئول در زمینه محیط زیست و حفظ حیات وحش ایران گذاشته، کتاب مشهوری در زمینه حیات‌وحش ایران، مهره‌داران منتشر کرده و چند کتاب هم در زمینه پرندگان و پستانداران ایران زیر نظر او چاپ شده است.
او در روز و هفته زمین، می‌گوید به تلاش نیروهای تازه‌نفس برای حفظ محیط زیست ایران، خوش‌بین است و از جوانانی می‌گوید که به طور مداوم با او مشورت می‌کنند و دنبال راهکاری مناسب برای حفظ حیات‌وحش و طبیعت ایران هستند: «جوانان ایران آمادگی کامل دارند تا برای بهبود، پاکسازی، اصلاح وضعیت محیط زیست بکوشند. باید به نسل جدید امیدوار باشیم.»
از اسکندر فیروز که بنیانگذار سازمان حفاظت محیط زیست در ایران بوده و از سال ۱۳۵۷ هیچ سمت دولتی نداشته اما همچنان دلسوز و حامی و عاشق طبیعت و حیات‌وحش در ایران مانده تا کار‌شناسان و حتی مسئولان دولتی می‌گویند حال منابع طبیعی، حیات‌وحش و محیط زیست ایران خوب نیست. حال زمین هم خوب نیست.
هر چند حالا سیاره کِپلِر ۱۸۶ اِف پیدا شده که فقط ده درصد از زمین بزرگ‌تر است و دور ستاره‌ای کم‌نور‌تر و سرد‌تر از خورشید می‌چرخد، اما ستاره‌شناسان می‌گویند این عموزاده، ۵۰۰ سال نوری از زمین فاصله دارد؛ فاصله‌ای که هنوز نشان‌دهنده تنهایی زمین در منظومه شمسی است.
