در سری مطالعاتی به نام «بار جهانی بیماری‌ها» که از سال ۱۹۹۰ میلادی با همکاری بانک جهانی و سازمان جهانی بهداشت شروع شده، تعداد مرگ و ناتوانی ناشی از بیماری‌ها در کشورهای مختلف دنیا محاسبه می‌شود. این کشورها به داده‌های محلی برای برنامه‌ریزی سلامت و اقدامات پیشگیرانه نیاز دارند. هدف اصلی این مطالعات محاسبه «بار ناشی از مرگ» و «بار ناشی از ناتوانی» در اثر ابتلا به بیماری‌هاست. در آخرین پژوهش از این سلسله که در مجله معتبر پزشکی «لنست» منتشر شده، چگونگی رابطه آلودگی هوا و محیط زیست آلوده با سکته مغزی در کشورها بررسی شده است.
این برنامه را به صورت کامل بشنوید:
این تحقیقات که با استفاده از اطلاعات مربوط به تحقیقات پزشکی در ۱۸۸ کشور از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۳ میلادی انجام گرفت، اولین بررسی جهانی اثر آلودگی هوا بر سکته مغزی محسوب می‌شود.
بیش از ۳۰۰ عامل مرگ ومیر و بیماری و ۷۰ عامل خطر در این مطالعه بررسی شده و آلودگی هوا یکی از این موارد بوده که در دنیا فراگیرتر شده است.
براساس این تحقیق می‌شود گفت اگر آلودگی هوا وجود نداشت یا سطوح خیلی پایینی از آلودگی هوا داشتیم، می‌توانستیم جلوی ۱۴ درصد مرگ‌های ناشی از سکته مغزی را در ایران بگیریم.دکتر محمدحسین فروزانفر، یکی از مدیران این پژوهش جهانی در بخش محاسبه عوامل خطر
دکتر محمدحسین فروزانفر، استادیار در دانشگاه واشینگتن در سیاتل آمریکا در اپیدمیولوژی و بهداشت جهانی یکی از مدیران این پژوهش جهانی در بخش محاسبه عوامل خطر بوده است و می‌گوید:
«محاسبه ما نشان می‌دهد که در کل دنیا بیش از شش و نیم میلیون مرگ ناشی از سکته مغزی داریم. سهم ایران حول و حوش ۲۸ هزار مرگ ناشی از سکته مغزی است در سال ۲۰۱۳ (سال ۱۳۹۲ خورشیدی) که آن را سال مرجع قرار دادیم. از این تعداد مرگ، ۱۵هزار مرگ در میان مردان اتفاق افتاده و ۱۳ هزار مرگ در میان زنان روی داده است. ما محاسبه کردیم، با توجه به سطح آلودگی که مردم کشور ما با آن مواجهند حدود ۱۴ درصد مرگ ناشی از سکته مغزی می‌تواند به آلودگی هوا منتسب شود. به عبارت دیگر بر اساس این تحقیق می‌شود گفت اگر آلودگی هوا وجود نداشت یا سطوح خیلی پایینی از آلودگی هوا داشتیم، می‌توانستیم جلوی ۱۴ درصد مرگ‌های ناشی از سکته مغزی را در ایران بگیریم.»
سکته مغزی می‌تواند به دلایلی مانند بسته یا پاره شدن یکی از رگ‌های خون‌رسان مغز شکل بگیرد. به گفته رییس انجمن مغز و اعصاب ایران، سالانه ۱۵۰ تا ۱۶۰ هزار نفر در کشور سکته مغزی را تجربه می‌کنند، و حدود ۲۰ هزار نفر از این افراد جان خود را از دست می‌دهند.
دکتر فروازنفر، از مدیران این پژوهش جهانی درباره رابطه آلودگی هوا و سکته مغزی به شرایط سکتههای مغزی در ایران با توجه به افزایش ریزگردها در کشور اشاره می‌کند:
«متوسط جمعیتی آلودگی هوا در ایران در سال ۱۳۶۹ حدود ۲۸ میکروگرم بر مترمکعب بود و این مقدار ۱۰ درصد افزایش پیدا کرده است. بر اساس نقشه ماهواره و نقشه‌ای که در کل کشور محاسبه کردیم دو کانون اصلی وجود دارد. یک کانون در مرکز و شرق کشور است که بیشتر ناشی از بیابان است، ولی در نقاط شهری کشور، نقاط قرمز و سطوح بالای مهاجرین را که نگاه کنیم تهران است و اراک و استان خوزستان. استان خوزستان را می‌توانیم درنظر بگیریم که مقدار زیادی از این آلودگی به خاطر ریزگردها است. یک بخش از آلودگی در ایران به خاطر آلودگی مناطق بیابانی است؛ در استان‌های جنوبی کشور و همچنین نواحی مرکزی. مطالعات نشان داده‌اند که هرگونه کاهش در ریزگردها صرفنظر از منبع آنها می‌تواند خطر سکته مغزی را کم کند. ما در یک منطقه از منحنی خطر به ازای مقادیر مختلف آلودگی هوا قرار داریم که حتی موفقیت‌های کم، کاهش‌های ۵ درصدی یا حتی ۱۰ درصدی می‌تواند تاثیر خیلی زیادی بر سلامت عمومی بگذارد. این حداقل اثری است که می‌گذارد.»
احتمال سکتههای مغزی در ایران سال به سال جدی‌تر می‌شود. بر اساس پژوهش‌هایی در این زمینه، در ایران سن سکته مغزی ۱۰ سال کاهش یافته است. سال گذشته در ایران کمپینی با عنوان «صدای سکته مغزی را بشنویم» راه افتاد که هدف آن آشنا کردن مردم با نشانه‌های این بیماری است.
آنطور که مسئولان می‌گویند، ۱۵ درصد افرادی که دچار سکته می‌شوند، فوت می‌کنند اما ۷۰ درصد نجات‌یافته به دلیل ناتوانی‌های جسمی از کار محروم می‌شوند. برای همین کمیته تخصصی مدیریت درمان سکتههای مغزی در سال ۹۴ در وزارت بهداشت تشکیل شد و ۶۴ بیمارستان در سراسر کشور برای کاهش آسیب‌های ناشی از سکتههای مغزی فعالیت می‌کنند.
محمدحسین فروزانفر، از مدیر بخش محاسبه عوامل خطر این پژوهش در آمریکا می‌گوید، همه این احتمال‌ها و شرایط ساده ابتلا به سکته مغزی را می‌توان با راه‌حل‌های ساده‌ای مثل کاهش آلودگی هوا، کم کرد:
«آلودگی هوا در بیشتر کشورهای دنیا مخصوصا کشورهای پیشرفته در طول۱۰ تا ۲۰ سال اخیر کاهش پیدا کرده است. یعنی ما با چیزی مواجهیم که می‌شود با اقدامات عمومی و کنترل منابع آلودگی مثل کاهش استفاده از سوخت‌های فسیلی جلوی آن را گرفت. مرگ ناشی از سکته مغزی درکل دنیا کم شده و در ایران هم کم شده است. ولی تعداد سکته مغزی افزایش پیدا کرده و هیچ‌چیز نمی‌تواند جای اقدامات پیش‌گیری اولیه را برای کاهش خطر ابتلا به سکته مغزی بگیرد که از طریق کاهش عوامل خطر مثل آلودگی هوا است. آلودگی هوا یکی از عوامل خطر سکته مغزی است.»
متخصصان می‌گویند، در هر سنی سکته مغزی امکان‌پذیر است. واقعیت این است که خطر بروز این سکته در افرادی که فاکتورهای خطر در آنها وجود دارد، جدی‌تر است؛ داشتن سابقه دیابت، فشارخون بالا، چربی بالا، تصلب شرایین، کم‌تحرکی و مصرف سیگار از جمله این عوامل خطر است:
«آلودگی هوا چیزی است که می‌شود با اقداماتی آن را کاهش داد. آن مقدار ایمنی که فکر می‌کنیم کاملا در دسترس است حول و حوش هشت میکروگرم در مترمکعب است که یک چیزی است قابل دسترسی و تئوری نیست. مهمترین مسیری که افزایش آلودگی هوا باعث مرگ می‌شود بیماری‌های عروق و قلب است و نزدیک به سه برابر این تعداد مرگ به علت بیماری‌های قلبی ناشی از آلودگی هوا است. آلودگی هوا عوارض دیگر هم دارد مثل بیماری‌های مزمن تنفسی، سرطان ریه و همچنین عفونت تنفسی. عوارض کوتاه‌مدت که می‌تواند بار زیادی داشته باشد و مطالعات در داخل کشور هم نشان داده که افزایش آلودگی هوا در روزهایی که آلودگی بالاست عوارض چشمی، تنفسی و حتی عوارض روانی مثل خستگی هم افزایش پیدا می‌کند.»
احتمال بروز سکته قلبی در افراد رده سنی ۶۰ تا ۸۰ سال که عروق شکننده‌تری پیدا کرده‌اند، بیشتر می‌شود. اما آلودگی و غلظت هوا می‌تواند این شرایط را تسریع ببخشد و وضعیت را وخیم‌تر کند. هر چند گفته می‌شود در سال‌های گذشته مردم ایران در معرض خطر کمتری از مرگ ناشی از سکته مغزی هستند اما دلیلش کنترل عوامل خطر نیست و دلیلش می‌تواند، افزایش دسترسی به خدمات درمانی و آموزشی باشد. با این حال شیوع بیماری در ایران در بازه زمانی مشخصی افزایش یافته است.
مطالعه ما نشان داد که از سال ۱۳۹۰ مرگ‌های ناشی از سکته مغزی کم شده ولی عوامل خطر تغییر زیادی نکرده‌اند. به جز سیگار که مختصری کم شده ولی در مقابل بعضی از عوامل خطر مثل آلودگی هوا افزایش پیدا کرده‌اند.
اما سکته مغزی تنها ضربه‌ای نیست که آلودگی هوا بر مردم یک سرزمین وارد می‌کند. ریزگردهای فراوانی که گفته می‌شود این روزها از آن سوی مرزها از عراق و سوریه و اردن و عربستان به ایران می‌آیند، از عوامل خطرزایی هستند که سلامت مردم را در جهت‌های دیگری هم تحت تاثیر قرار می‌دهند. مواردی که در سلسه پژوهش‌های مربوط به آلودگی هوا دیده می‌شود.
دکتر فروزانفر پژوهشگر در این زمینه می‌گوید:
«آلودگی هوا از سال ۱۳۶۹ افزایش پیدا کرده است. سال ۱۳۶۹ آلودگی هوا پنجمین عامل خطر سکته مغزی بعد از سیگار بود. ولی در سال ۱۳۹۲ یک پله بالاتر رفت و جای سیگار را در رتبه چهارم گرفت. مطالعه ما نشان داد که از سال ۱۳۹۰ مرگ‌های ناشی از سکته مغزی کم شده ولی عوامل خطر تغییر زیادی نکرده‌اند. به جز سیگار که مختصری کم شده ولی در مقابل بعضی از عوامل خطر مثل آلودگی هوا افزایش پیدا کرده‌اند. ولی در هر گروه سنی که به احتمال مرگ نگاه کنیم، نزدیک ۴۰ درصد کاهش پیدا کرده است. مردم در ایران در سال ۹۲ در معرض خطر کمتری از مرگ ناشی از سکته مغزی هستند. ولی به این دلیل نیست که عوامل خطر کنترل شده باشند.»
پژوهشگران می‌گویند، ایران موفق شده تاحدی جلوی مرگ‌های ناشی از سکته مغزی را بگیرد، اما این بیماران در معرض ناتوانی و از دست دادن کیفیت زندگی هستند و بار مالی سنگینی را بر دوش خانواده و دولت می‌گذارند. این شرایطی است که با اقدامات پیشگیرانه اولیه از جمله کاهش آلودگی هوا و مقابله با پدیده ریزگردها در کشور، امکان‌پذیر است.
