عبدالناصر همتی رئیس کل بانک مرکزی اخیراً اعلام کرد که در جریان نشست سه‌جانبه رئیسان جمهور ایران، روسیه و ترکیه، گفت‌وگوهایی در خصوص گسترش روابط بانکی و اقتصادی انجام شده و یکی از محورهای مهم این گفت‌وگوها حذف دلار و به‌کارگیری مبادله با پول‌های ملی طرفین در بازرگانی میان سه کشور بوده است.
البته طرح شعار حذف دلار از مناسبات بازرگانی ایران و جهان تازگی ندارد و مقامات ایران در سال‌های پس از انقلاب همواره این رویا را در سر پرورانده و به تناوب هم شعارهایی در این زمینه شندیده است.
افزون بر این، بانک مرکزی ایران هم به بارها با به‌کارگیری ابزارهایی که در اختیار داشته تلاش کرده تا دلار را از مناسبات بازرگانی کشور حذف کند و هر از گاهی بخشنامه‌هایی را مبنی بر جایگزینی سایر ارزها با دلار صادر کرده است. پرسش اما اینجاست که چرا این رویای حذف دلار از مناسبات بازرگانی ایران اجرایی نشد.
تجربه جهان و ایران
فراموش نشود که پروژه حذف دلار تنها خاص ایران نیست. دولت روسیه هم سال‌ها در پی این بوده تا دلار را از مناسبات بازرگانی خود حذف کند، اما توفیقی در این خصوص دیده نمی‌شود. در همین راستا بود که دولت روسیه در سال ۲۰۱۴ برای کاهش سهم دلار از مبادلات خود و کاهش تأثیر تحریم‌های آمریکا، به امضای پیمان پولی با چین اقدام کرد. اما این این پیمان پولی به دلیل نوسان شدید و سقوط ارزش روبل در با چالش جدی مواجه شد.
سال‌ها پیش، دولت نهم و دهم هم تلاش کرد تا با عقد قراردادی با دولت ترکیه، دلار را از رابطه بازرگانی دوکشور حذف کند، اما این اقدام هم موفقیتی در پی نداشت. دلایل گوناگونی این عدم موفقیت‌ها را توضیح می‌دهد. به دلایل اقتصادی پولی می‌تواند جایگزین دلار شود که دارای شرایطی از جمله سادگی به‌کارگیری، فراگیری استفاده در جهان و ثبات باشد.
هر چند با ظهور پول اروپایی، یورو، سهم دلار آمریکا از مناسبات بین‌المللی تا حدی کاهش یافت، اما هنوز هم دلار پذیرفته‌شدگی و تسلط خود در عرصه جهانی را از دست نداده است. هنوز بیش از ۵۰ درصد مبادله جهانی با دلار انجام گرفته و بیش از کل ذخایر ارزی بانک‌های مرکزی جهان حدود ۶۰ درصد است.
مهم‌ترین دلیل برای تبدیل شدن واحد پولی یک کشور به ارز جهانی میزان تولید ناخالص داخلی آن کشور، ثبات سیاسی و اقتصادی و همچنین رقابت‌پذیری و نقش اقتصاد آن کشور در عرصه صنعت بانک داری و تجارت بین‌المللی است. پول‌های جهانی به طور کلی دارای سه کارکرد، یعنی ابزار ذخیره، ابزار ارزش‌یابی و بالاخره ابزار مبادله هستد.
حذف دلار از رابطه مناسبات تجاری ایران با روسیه و ترکیه یعنی مبادله ریال با ارزهایی همچون روبل یا لیر متضمن سادگی داد و ستد بازرگانی و ثبات ارز وجوه نیست. از سوی دیگر، بازرگانان ایران و یا روسیه و ترکیه حاضر نیستند که قدرت خرید خود را در لیر و روبل ذخیره کنند، چرا که هر سه پول در بازه زمانی ۱۰، پنج و سه ساله ارزش خود را از دست داده و ارزش آنها هیچ‌گاه به سطح گذشته نرسید.
به همین دلیل است که بسیاری در خود روسیه و ترکیه نیز بازرگانان برای ذخیره پول خود از دلار، یورو یا ترکیبی از ارزهای بین‌المللی استفاده می‌کنند و همه تخم‌مرغ‌های خود را در یک سبد نمی‌گذارند.
شباهت‌های پول سه کشور
شرط موفقیت چنین پیمان‌های ارزی و سودآوری آن برای ایران این است که ارزهای طرف مقابل یعنی روبل و لیره با ثبات بوده و کاربری آن در عرصه جهانی گسترده باشد. اما پول‌های این سه کشور این خصوصیات را ندارد.
برای مثال یکی از مشترکات اقتصادی سه کشور ایران، روسیه و ترکیه این است که ارزهای آنها بسیار پرنوسان بوده و همزمان در شرایط فعلی در پایین‌ترین سطح ارزش خود نسبت به ارزهای معتبر جهانی همچون دلار، یورو و پوند قرار دارند.
میزان ارز ورودی به اقتصاد ایران و روسیه تا حد گسترده‌ای وابسته به تک محصول نفت است. هر سه کشور هر کدام به نوعی در معرض تحریم‌ها یا تنش‌های گوناگون هستند و بنابراین انتظار می‌رود ارزهای آنها دست‌کم در چشم‌انداز کوتاه‌مدت روی ثبات به خود نبیند.
اقتصاد سه کشور در عرصه بین‌المللی و بخصوص نوآوری و فن‌آوری پیشرفته نقش چندانی نداشته، بنابراین از نظر حقیقی نیز وزن آنها در سبد اقتصاد جهانی چندان گسترده نیست. به همین دلیل این کشورها برای تأمین نیازمندی‌های خود در زمینه واردات فن‌آوری پیشرفته به کشورهای غربی منطقه دلار یا یورو وابسته هستند.
در خصوص ایران یک چالش دیگر نیز وجود دارد و آن چند نرخی بودن ارز است. چه هنوز مشخص نیست که کدام نرخ ارز مبنای کدام کالا خواهد بود. تجربه جهانی نشان از آن است که هر کشور باید از یک سبد متنوع ارزی که بازتاب روابط بازرگانی آن است، استفاده کند و تکیه یا استفاده از یک ارز نه ممکن است و نه به صرفه. ارزش این سبد نیز باید با مدیریتی کارآمد افزایش و همزمان ریسک آن کاهش یابد.
در نهایت هر چند نمی‌توان انکار کرد که ممکن است در موارد معین مانند برخی از پروژه‌های حذف دلار بی‌فایده نباشد، اما دلیلی در خصوص امکان یا فایده‌مندی حذف دلار از کلیت بازرگانی خارجی ایران وجود ندارد.
