بازدید رئیس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی از تاسیساتی در انارک، در شرق شهر اصفهان، پیش از سفر او به مسکو و امضاء سندی که از آن به عنوان «قرارداد ساخت دو راکتور تازه اتمی» یاد شده، نشانه شکل گرفتن بعد تازه‌ای در عرصه فعالیت‌های بحث‌انگیز اتمی جمهوری اسلامی است.
تأسیسات انارک که علی‌اکبر صالحی از آن بازدید کرده تأسیساتی است که گفته می‌شود بعد از «هشت سال تلاش و مکان‌یابی» در مراحل تکمیل قرار دارد و قرار است «محل تثبیت و نگهداری دایم پسمانده‌های اتمی ایران بشود.»
مرکز تازه اتمی جمهوری اسلامی ظاهراً تنها «محل دفن زباله‌های اتمی» ایران نخواهد بود و قرار است به مرکزی برای «تثبیت زباله‌های سوختی» تبدیل شود؛ اقدام بسیار بحث‌انگیز و حساسی که می‌تواند حرکت در راه سوم برای دست یافتن به ماده انفجاری بمب اتمی تلقی شود.
دو راه دیگر دست یافتن به بمب، یکی غنی‌سازی اورانیوم در نطنز یا فردو و یا هر محل اعلام نشده دیگر است، و آن یکی دست یافتن به پلوتونیوم ۲۳۸ بعد از افروختن کوره راکتور آب سنگین در دست ساختمان اراک.
در حال حاضر حجم زباله‌های رادیواکتیو ایران بسیار ناچیز و محدود است به بازمانده‌های رادیودرمانی در بیمارستان‌ها و پسمانده اندک سوخت راکتور آزمایشگاهی اسقاطی تهران که در بیشتر طول سال خاموش است.
تا پایان عمر مفید اولین میله‌های سوختی راکتور اتمی بوشهر، حجم زباله‌های پرتوزای ایران در همین حجم کنونی باقی خواهد ماند. عمر میله‌های سوخت اتمی بطور متوسط چهار سال است که به تدریج میزان بازده آنها کاهش می‌یابد.
در مورد مدیریت کردن زباله‌های سوختی راکتور بوشهر، ایران دارای قراردادی با روسیه برای تحویل پسمانده‌های سوختی به آن کشور است.
به دلیل حساسیت و اهمیت موضوع مدیریت زباله‌های اتمی و امکان فرایند پسمانده‌ها و استفاده از آنها در مصارف نظامی، آمریکا تا پیش از امضاء قرارداد تحویل زباله‌های اتمی ایران به روسیه، با ارسال سوخت مورد نیاز راکتور بوشهر به ایران موافق نبود.
تنها بعد از امضاء قرارداد یادشده در انتهای سال ۲۰۰۴ میلادی، و تامین موافقت آمریکا، روسیه تحویل سوخت به ایران را در دستور کار قرار داد و عملی ساخت.
هم‌اینک راکتور بوشهر زیر نظارت بازرسان آژانس قرار دارد و پسمانده‌های سوختی آن نیز بعد از تولید در انبارهایی در جوار انبارهای سوخت راکتور، موقتاً نگاهداری خواهند شد. در مرحله بعد و با نظارت آژانس قرار است پسمانده‌های سوختی راکتور بوشهر برای «تثبیت و دفن» بلافاصله راهی روسیه بشوند و نه راهی انارک در استان اصفهان.
هزینه دریافت، تثبیت و دفن زباله‌های اتمی بالغ بر یکصد تن سوخت حمل شده به ایران نزدیک به هشتاد میلیون دلار است. در صورت عدم تحویل پسمانده‌های سوختی راکتور بوشهر به روسیه، آن کشور می‌تواند – بر پایه قرارداد امضاء شده، از تحویل سوخت مورد نیاز راکتور بوشهر به ایران خودداری کند.
یکی از پرسش‌های جانبی در مورد سند تازه امضاء شده در مسکو برای ساخت دو راکتور اتمی، موضوع تامین سوخت و بعد نحوه مدیریت زباله‌ها است. در حال حاضر ایران بر اساس قطعنامه‌های شورای امنیت قانوناً از دریافت مواد اتمی از خارج برای غنی‌سازی و یا سوخت طبیعی منع شده‌است (راکتور بوشهر یک مورد استثنایی است).
بازفرآوری پسمانده‌ها؛ چرا؟
سوخت اتمی پس از مصرف در کوره راکتور هنوز دارای بیش از ۹۰ درصد مواد قابل بازیافت برای سوخت مجدد و یا استفاده از آن در بخش‌های نظامی است. نکته درخور توجه در بازفرآوری سوخت اتمی گران‌تر بودن هزینه بازیافت از خرید سوخت تازه است. با این وجود، یکی به دلیل کاهش حجم زباله‌های اتمی و رعایت ملاحظات زیست‌محیطی، و دیگری خودداری از پرداخت هزینه دفن زباله‌ها، بعضی از دارندگان راکتورهای اتمی ترجیح می‌دهند که به بازفرآوری زباله‌های اتمی متوسل شوند.
روسیه دارای تجهیزات بازفرآوری پسمانده‌های سوخت اتمی است. یکی از پیشرفته‌ترین تجهیزات فرآوری مجدد سوخت راکتورهای آب سبک و یا تحت فشار، بنام سلوفیلد، در بریتانیا و دیگری بنام کاگما در فرانسه قرار دارند. ژاپن نیز که در حال حاضر زباله‌های خود را برای فرآوری دوباره راهی بریتانیا می‌سازد قرار است تجهیزات خاص خود در آن کشور به‌راه اندازد.
در مورد تصمیم جمهوری اسلامی برای تاسیس مرکزی برای «تثبیت و دفن زباله‌های اتمی»، جای تردید است که ملاحظات زیست‌محیطی و یا صرفه‌جویی مالی بازفرآوری زباله‌هایی را مورد توجه قرار داده که هنوز تولید نشده‌اند. طی ماه‌های اخیر عنوان شد که جمهوری اسلامی زباله‌های پرتوزا را در مناطق مرزی سیستان و بلوچستان دفن می‌کند.
انتخاب انارک در اصفهان با توجه به وضعیت شهری آن از یک سو و از سوی دیگر حساسیت دفن زباله‌های اتمی، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
بازفرآوری زباله‌های سوختی یک روند شیمیایی است که طی آن مواد قابل استفاده باقی‌مانده در پسمانده‌ها از زباله‌های واقعی جدا شده و دوباره به‌کار گرفته می‌شوند.
در نتیجه بازفرآوری سوخت اتمی، ۹۶ درصد بازیافت اورانیوم، ۱ درصد پلوتونیوم و ۳ درصد زباله واقعی خواهد بود.
در حال حاضر ۳۴ کارخانه بازفرآوری و تثبیت زباله‌های اتمی در دنیا موجود است. در صورت راه‌اندازی واحد انارک در اصفهان این شمار به ۳۵ افزایش خواهد یافت. حساسیت موضوع تکمیل واحد انارک زمانی بیشتر خواهد شد که ایران از باز پس دادن زباله‌های اتمی بوشهر خودداری نماید. یکصد تن زباله راکتور بوشهر برای تولید ده‌ها بمب اتمی کافی خواهد بود.
