از گزارش محیط زیست سازمان ملل تا ماهی قرمز و سمندر لرستانی
در بیست‌وپنجمین نشست دوره‌ای شورای حقوق بشر سازمان ملل که سه بار در سال برگزار می‌شود، گزارشگر ویژه محیط زیست درمورد مسائل مهم این دوره گزارشی ارائه کرد. این‌بار تاکید بر امنیت سلامت و پایداری در برنامه‌ریزی‌های حمایتی از محیط زیست است و بررسی عوامل مخرب زیست‌محیطی که در چهارچوب قوانین ناکافی و نامناسب رخ می‌دهد.
از تاکید بر سرمایه گذاری‌های کلان و زیربنایی برای دسترسی به بهداشت و سلامت به شکل برابر گرفته تا تخصیص بودجه به آموزش و پروژه‌های تحقیقاتی مربوط به بررسی عوامل مخرب محیط زیستی.
در بخشی از این گزارش به شکل مشخص به تهدید و خطر جیوه اشاره شده که مادران شیرده را بیش از هر گروهی تهدید می‌کند.
اعظم بهرامی، دانشجوی کار‌شناسی ارشد فیزیک محیط زیست و انرژی‌های تجدیدپذیر در تورینو ایتالیا که این گزارش را خوانده و ترجمه کرده از اهمیت این بخش می‌گوید: «بخش خیلی مهمی که در گزارش این دوره ذکر شده، مبحث حذف جیوه از تولیدات معدنی، زباله‌ها و پسماند‌های کارخانه‌هایی است که تولید شیمیایی و پتروشیمی دارند. ۱۴۰ کشور دنیا متعهد شدند که به این قرارداد پایبند باشند و تا سال ۲۰۲۰ میلادی، دنیا به این نتیجه برسد که چون جیوه یک گاز بسیار فرار است و از طریق ریه جذب خون می‌شود و سیستم اعصاب را مستقیم تحت تاثیر قرار می‌دهد و آسیب رسانی بسیار دراز مدتی دارد و یکی از عوامل عمده ایجاد سرطان است، باید از چرخه زیست محیطی حذف شود.»
آلودگی جیوه که در این گزارش بر آن تاکید شده، یکی از مشکلات بزرگ زیست‌محیطی در ایران هم محسوب می‌شود.
اعظم بهرامی از نمونه‌های مرتبط با این بند گزارش در ایران می‌گوید: «مجله علوم و فنون دریایی در بهار سال ۹۲ در یک تحقیق، میزان آلودگی‌های جیوه در حوضه آبریز خزر اندازه‌گیری شد. میزان جیوه در این بخش، نسبت به سطح استاندارد، درصد بسیار بالاتری دارد. بعد از این بود که اعلام شد آمار مرگ و میر فک‌ها و سایر پستانداران دریایی در این دریا، افزایش بسیار بالایی پیدا کرده که این یکی ازشاخص‌های اندازه گیری آلودگی جیوه و فلزات سنگین دیگراست.»
در بیانیه این دوره که از ۳ تا ۲۸ ماه میلادی مارس برگزار می‌شود، بخش ویژه‌ای درباره آسیب‌رسانی به طبیعت در نظر گرفته شده که در برخی کشور‌ها به دلیل وجود اشکال در قانون انجام می‌شود؛ موضوعی که به گفته اعظم بهرامی نمونه‌های متفاوتی از آن در ایران وجود دارد.
موضوع دیگر در این گزارش، اشاره آسیب‌رسانی به طبیعت است که در برخی کشور‌ها به علت نقصان و یا سوء تعبیراز قانون یا نبود نظارت کافی، شکل می‌گیرد؛ مانند واگذاری زمین‌های جنگلی به مراتع و کشاورزی یا تغییر کاربری حوزه‌های حیات طبیعی حیوانات به زمین‌های زراعی و چراگاه و نیز نابود و آلوده کردن حوضهٔ آبریزگاه‌های طبیعی برای کاوش و برداشت نفت و گاز بدون جبران خسارت‌های وارد شده.
به گفته برخی فعالان، نمونه‌هایی از این دست در ایران کم نیست. در مورد بر هم خوردن تعادل اکولوژیکی و خشکیدن هورالعظیم که بسیاری از مشکلات خوزستان (اهواز آلوده‌ترین شهر جهان در سال ۹۲ بود) ناشی از آن است.
اعظم بهرامی به گزارش دیگری اشاره می‌کند که در سال ۹۱ انجام شده. او می‌گوید: «مدیرکل حفاظت از محیط زیست استان بوشهرـ در سال گذشته یکی از پر مساله‌ترین استان‌ها از نظر مسایل زیست محیطی بوده ـ اعلام کرد به خاطر آلودگی بالای فاضلاب‌های شهری و زباله‌های بیمارستانی، نفتی و پتروشمی به جیوه، آمار بسیار بالایی از کودکانی وجود دارد که معلول به دنیا آمد‌ه‌اند. همچنین مدیر کل حفاظت محیط زیست استان خوزستان اعلام کرد، به این نتیجه رسیدند که میزان جیوه در بدن ماهی‌ها بالا‌تر از حد استاندارد است.»
اما به گفته این پژوهشگر محیط زیست، بعضی از این افراد از پست‌هایشان تغییر کردند و قوانین تغییر چندانی نکرد.
با توجه به گزارش این دوره گزارشگر محیط زیست سازمان ملل، ایران هم از کشور‌هایی بوده که تعهد کرده تا سال ۲۰۲۰ به موضوع سموم جیوه در پسماند‌ها رسیدگی کند.
آموزش و فرهنگ‌سازی به ویژه برای کودکان ازجمله مواردی‌ست که به صورت اشکار در ایران نادیده گرفته می‌شود. به گفته فعالان محیط زیست، جای خالی این موضوع را می‌توان درنبود یا کمبود کارگروه‌های آموزشی با این موضوع در مدارس، بازدیدهای طبیعت گردی، اطلاع رسانی در مورد علم بازیافت، مشاهده کرد. این موضوعی است که در گزارش این دوره بر آن تاکید شده است.
هر چند که این گزارش‌های دوره‌ای گزارشگر محیط زیست سازمان ملل، ضمانت اجرایی ندارد اما دست‌کم درهر دوره از نماینده‌های کشورهای و نمایندگان سازمان‌های غیردولتی که در نشست حضور دارند، می‌خواهد به اهمیت این مسایل در کشورشان توجه کنند و به خصوص در زمینه پژوهش مسایل مربوط به محیط زیست، تلاش کنند.
اعظم بهرامی می‌گوید: «بار‌ها اعلام شده که برخی از تالاب‌ها در استان‌های جنوبی کشور، به صنعت نفت برای دفن زباله‌های پتروشیمی واگذار شده‌اند، یک بخشی از این موضوع هم به جهاد کشاورزی مربوط می‌شد که بخشی از این زمین‌ها برای کشت و زرع واگذار شده بودند، زمین‌هایی که به عنوان چراگاه، تغییر کاربری پیدا کرده بودند از جنگل که منابع طبیعی به شمار می‌آمدند و دولت باید از واگذاری آن‌ها، پیش گیری می‌کرد و این از آن دست موضوعاتی بود که ما نقض آن را در سال۹۲ در ایران داشتیم.»
باید‌ها و نباید‌ها برای ماهی قرمز سفره هفت‌سین
موضوع ماهی قرمز سفره هفت‌سین چند سالی است در اسفندماه در خبر‌ها داغ می‌شود؛ ماهی قرمز نخرید چون بیماری می‌آورد و حساسیت‌زاست. نخرید چون به محیط زیست آسیب می‌رسانید و از طرفی این ماهی‌ها در شرایط ناسالم فروخته می‌شوند یا نگیرید چون ماهی قرمز نشانه و بخشی از مراسم سنتی ایرانی در نوروز نیست.
این‌ها از جمله دلایلی است که در رسانه‌ها گفته می‌شود تا مردم از یکی از نمادهایی که آن‌را مربوط به هفت‌سین می‌دانند، بگذرند.
بعضی از فعالان محیط زیست اما معتقدند این رویه برای دور نگه‌داشتن مردم از داشتن یک حیوان در خانه، مثبت نیست. بعضی معتقدند ماهی قرمز از معدود حیواناتی است که به گفته فعالان حقوق حیوانات کودکان در خانه می‌بینند و با دنیای دیگری آشنا می‌شوند.
سپهر سلیمی، فعال حقوق حیوانات معتقد است باید راه‌های دیگری را برای حمایت از این ماهی‌های قرمز در نظر گرفت: «اگر بخواهیم از دید حامیان حیوانات نگاه کنیم، باید ببینیم آیا این جور مسائل باعث شده نگهداری ماهی در خانه‌ها کمتر شود؟ یا تاثیری بر وضعیت ماهی قرمز داشته است؟ مهم این است که فارغ از اطلاعات غلطی که به مردم می‌دهیم و می‌گوییم که ماهی قرمز خطرناک است و بیماری زاست، ا باید به مردم آموزش بدهیم که با حیوانات چگونه رفتار کنند و اگر مردم واقعا نمی‌توانند از حیوانی نگه داری کنند به سمت آن حیوان نروند.»
این ماهی‌ها به گفته برخی پزشکان و کار‌شناسان می‌توانند باعث بیماری شوند اگر شرایط بهداشتی آن رعایت نشود. نگهداری از ماهی کار دشواری نیست. گفته می‌شود بهتر است در ظرف مستطیل‌شکل باشد، دو بار در روز غذای در نظر گرفته شده برای ماهی‌ها بخورد، آب‌اش مرتب عوض شود و ظرف‌اش شسته. زیر نور مستقیم آفتاب و در آشپزخانه و کنار سیستم‌های گرمازا نباشد و به تنگ یا ظرفش ضربه نخورد.
اگر همه این شرایط رعایت شود احتمال افزایش عمر این حیوان سرخ و زیبا بیشتر می‌شود. برخی هم می‌گویند بهتر است این ماهی‌ها در حوض‌ها و استخر‌ها در پارک‌ها رها شوند، چون ماهی حوض هستند و در رودخانه‌های طبیعی شرایط مناسبی نخواهند داشت.
کم نیستند، فعالان محیط زیستی که می‌گویند مردم باید این آگاهی را به شکل مداوم و در طول سال به دست بیاورند نه به شکل مقطعی و فقط در اسفندماه، پیش از نوروز. سپهر سلیمی، حامی حقوق حیوانات می‌گوید: «مردم با اینکه چند نسل همزمان با نوروز از ماهی قرمز نگهداری می‌کنند اما اطلاعاتشان نسبت به این حیوان فوق العاده کم است.»
فروش غیرقانونی سمندر لرستانی کمیاب در کنار ماهی قرمز
در آستانه نوروز در کنار ماهی‌های قرمزی که گوشه و کنار شهر‌ها فروخته می‌شوند، چند جانور دیگر هم اضافه شده‌اند. سپهر سلیمی می‌گوید: «لاک‌پشت و سمندر لرستانی کنار ماهی قرمزدر آستانه نوروز توسط افراد سودجو عرضه می‌شود. سمندر لرستانی بومی ایران است و وضعیت فوق العاده بحرانی داردو دراتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست در شرایط در معرض نابودی قراردارد و وضعیت آن خطرناک و بسیار بد است.»
سمندر کوهستانی لرستان گونه نادری از سمندر که زیستگاهش در بخشی از جنوب زاگرس است، رنگ و ترکیبی متفاوت و زیبا دارد و برخی را برای داشتن‌اش در خانه وسوسه می‌کند. اما خرید و فروش اینجانور کمیاب قانونی نیست و هر سال آخر زمستان با خرید و فروش آن‌ها در کنار بقیه لوزام نوروزی، این گونه به انقراض و نابودی نزدیک‌تر می‌شود. سپهر سلیمی:
«از مردم خواسته شده، اصلا به سمت نگهداری این حیوان نروند و هر جایی که دیدند این حیوان خرید و فروش می‌شود، به اداره محیط زیست منطقه گزارش کنند. نگهداری از این حیوان جریمه دارد و ضمن اینکه خرید و فروش این حیوان باعث می‌شود که روند انقراض این حیوان سریع‌تر انجام شود.»
لاک‌پشت برکه‌ای و خشکی، سمندر لرستانی در کنار ماهی قرمز با باید‌ها ونبایدهای فراوان همچنان در روزهای نزدیک به نوروز فروخته می‌شوند. اما مسئولان می‌گویند، با کمک مردم می‌توانند به حفظ برخی کمک و روش فروش بقیه را مناسب و بهداشتی کنند.
