همزمان با اعتراض‌های دانشجویان و عده ای از مردم در روز ۱۶ آذر (روز دانشجو) در سراسر ایران، از قول آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، از مراجع تقلید پرنفوذ قم نقل شد که «باید با معترضان به نتایج اعلام شده انتخابات وارد مذاکره شد». به نظر این روحانی ارشد طیف محافظه کار، اول باید «آتش بس داده شود و شرط آن هم ایجاد یک فضای آرام است». او تلویحا شمار هواداران میرحسین موسوی و مهدی کروبی، نامزدهای معترض انتخابات ۲۲ خرداد را سیزده تا ۱۴ میلیون نفر تخمین زد و گفت در کشورهای دیگر با دو سه میلیون نفر مخالف هم می‌نشینند و مذاکره می‌کنند.
یک روز پیش از آن، اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس خبرگان رهبری و مجمع تشخیص مصلحت نظام در دیدار با جمعی از دانشجویان در مشهد با انتقاد از برخورد سپاه و بسیج با معترضان به نتایج اعلام شده انتخابات گفت اگر مردم ما را بخواهند حکومت می‌کنیم و اگر نخواهند می‌رویم.
در کمتر از شش ماهی که از انتخابات می‌گذرد، سایت‌های مراجع تقلید و رسانه‌های رسمی در ایران از دیدارهای محرمانه مراجع تقلید خبر دادند و اعتراض آنها به برخوردهای خشونت آمیز با مردم معترض، بازداشت‌های گسترده و تلاش‌هایی برای میانجی‌گری با اشاره به نام این روحانیون طیف سنتی و محافظه کار، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی، آیت‌الله لطف الله صافی گلپایگانی، آیت‌الله سید موسی شبیری زنجانی، آیت‌الله عبدالله جوادی آملی و حتی آیت‌الله حسین نوری همدانی. همین اظهار نظر‌ها اخیرا موجب شد که سپاه پاسداران درباره گسلی که به گفته این نهاد میان مراجع روحانی و ولایت فقیه ایجاد شده، ابراز نگرانی کند.
در طیف دیگری از روحانیون ارشد که به اصلاح طلبان نزدیک‌ترند، آیت‌الله حسینعلی منتظری، آیت‌الله یوسف صانعی، آیت‌الله سیدجلال الدین طاهری، آیت‌الله اسدالله بیات زنجانی، آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی به برخورد سپاه، بسیج، نیروی انتظامی و نهادهای امنیتی و قوه قضائیه با معترضان و رهبران اصلاح طلب خرده گرفتند و اعتراض کردند و از نهادهای حکومتی خواسته‌اند قانون اساسی را مراعات کنند.
برحذر داشتن رهبر جمهوری اسلامی ایران از این که موافقان دولت محمود احمدی نژاد به منتقدان حمله نکنند، موجب نشده است که روحانیون دولتی از حملات خود به معترضان و رهبران اصلاح طلب بکاهند. شاهد مثال، تازه ترین گفته حیدر مصلحی، وزیر اطلاعات، در قم که آقای هاشمی رفسنجانی را متهم کرد به «تکرار بیانیه‌های سران فتنه».
در شرایطی که رهبر جمهوری اسلامی ایران بر نتیجه انتخابات صحه گذاشته، و صدور احکام حبس و بازداشت‌ها و توقیف‌ها ادامه دارد، حاصل تلاش‌های میانجی گرانه چیست؟ این پرسش را با سه میهمان این هفته دیدگاه‌ها در ایران که هر سه به مسائل دینی و سیاسی آشنا هستند، در میان گذاشتیم: احمد قابل، پژوهشگر دینی در فریمان خراسان، فریدون معتمدی مهر، عضو کمیته آموزش نهضت آزادی ایران و عبدالرضا تاجیک، تحلیلگر سیاسی و عضو شورای فعالان ملی مذهبی در تهران.
آقای قابل می‌گوید فعالیت‌هایی از این دست با هدف میانجی‌گری پیش از این هم صورت گرفته بود. وی با اشاره به برخی از این تلاش‌ها که سرانجام بدون نتیجه‌ای کنار گذاشته شد نتیجه می‌گیرد که تا زمانی که رهبر جمهوری اسلامی‌نخواهد هیچ تلاشی در این زمینه به ثمر نخواهد رسید.
احمد قابل: [آیت‌الله خامنه ای] خودش این نتیجه را می‌خواست و پیشاپیش قبل از این که به شکایات رسیدگی شود، به فاصله چند ساعت پس از اتمام رای گیری ایشان خودش بیانیه داد و گفت که هیچ مشکلی نبوده و انتخابات در اتقان و صحت کامل برگزار شده. یعنی حکم نهایی را ایشان صادر کرد. عملا هیچ نهادی نمی‌توانست روی حرف ایشان حرفی بزند.
به باور آقای قابل تا از سوی شخص رهبر راهی برای مذاکره باز نشود، هر تلاشی بی نتیجه خواهد بود.
آقای مهدی کروبی هم گفته‌اند این که دو طرف به مذاکره بپردازند منطقی است و زمینه برای رسیدن به آشتی ملی باید فراهم شود ولی در حال حاضر شرایط فراهم نیست. آقای موسوی در بیانیه شانزدهم خود گفته بودند که «شما می‌گویید باید نتیجه انتخابات را پذیرفت ولی مسئله مگر بر سر انتخابات است؟». اینجا تلویحا نمی‌شود نتیجه گرفت که ممکن است فرای نتیجه انتخابات، مسائلی باشد از آن گونه که در خطبه ۲۶ تیرماه آقای هاشمی رفسنجانی گفته شد که اگر آن پیش‌شرط‌های اولیه (که ممکن است حداکثری نباشد و یک مقدار سطح آن پایین تر باشد) فراهم باشد، زمینه تعامل فراهم شود؟
عبدالرضا تاجیک: صحبت آقای کروبی این است که یکی از طرفین دعوا تمایلی برای میانجی‌گری از خودش نشان نمی‌دهد. در روزهای اخیر برخی از رسانه‌ها و سایت‌ها از فعالیت محروم شده‌اند، که نمونه‌اش سایت میزان و سایت رسمی نهضت آزادی ایران است که بدون دستور صریح قضائی، برخی مقام‌های امنیتی درخواست چنین محرومیتی را داده‌اند.
به گفته آقای تاجیک تا زمانی که چنین اقدامات فراقانونی اعمال می‌شود، چگونه می‌توان بحث آشتی ملی را مطرح کرد. وی می‌افزاید شواهد نشان می‌دهد که تلاش اینست که قدرت مخالفان را به صورت فرسایشی محدود کنند.
آقای معتمدی مهر، آقای تاجیک اشاره کردند به جلوگیری از فعالیت سایت‌های میزان نیوز و ارگان نهضت آزادی ایران. چگونه می‌شود این را توجیه کرد که سپاه پاسداران ابراز نگرانی می‌کند از افزایش شکاف میان مراجع تقلید و روحانیون با ولی فقیه؟
فریدون معتمدی مهر: از آنجا که جریانی که آقای احمدی نژاد نمایندگی می‌کند و انشعابی از جریان راست است، نه تنها تمایلی به گفت‌وگو با جریان معترض خودش یعنی آقای موسوی و کروبی ندارد، بلکه حتی علاقه‌ای به شنیدن نظرات بخشی از جناح سنت‌گرای جریان راست مانند آقای مهدوی کنی و آقای مکارم شیرازی هم ندارد. چندی پیش آقای عسگراولادی هم بحث میانجی‌گری و طرح راه حل‌های سیاسی برای اجتناب از راه حل نظامی مطرح کرد ولی در کمتر از یک هفته چنان تحت فشار قرار گرفت که صحبت‌های قبلی خود را انکار کرد.
به باور آقای معتمدی مهر، جریان سیاسی و فکری آقای احمدی نژاد از بنیان‌های سنتی جریان راست هم فاصله گرفته است و به نوعی بنیادگرایی نزدیک می‌شود.
آقای معتمدی مهر در پیوند با خواست‌های حداقلی که می‌تواند مورد توافق اصولگراها و سران معترض اصلاح طلب می‌گوید خواست‌های حداقلی معترضان رعایت قوانین اساسی است و فراهم کردن زمینه یک انتخابات سالم.
آقای تاجیک در این زمینه بر این عقیده است که میانجی‌گری زمانی عملی است که دو طرف بر چیزی مشترک تاکید کنند که در این جریان می‌تواند قانون باشد.
آقای قابل با اشاره به سخنان آقای مکارم شیرازی می‌گوید: این نگرانی‌ها، نگرانی‌های آدم‌های خردمندتر جناح اقتدارگرا است. امثال آقای مکارم شیرازی به هیچ عنوان دلی با اصلاحات نداشتند و ندارند. ولی آنها نگران موجودیت نظام هستند. گمان می‌کنند که بهتر است مخالفانشان از نوع آقایان خاتمی، موسوی و کروبی باشد چرا که پایبندی آنها به اسلام مطمئن است.
آقای قابل در پیوند با خواست‌های حداقلی معترضان می‌گوید: روز ۲۵ خرداد یک چیز بود و امروز آن حداقل‌ها چیزهای دیگری است. این که خواست‌هایمان را بگذاریم که افرادی که بازداشت شده‌اند، آزاد شوند، چرا اصلا گرفتند و زندانی کردند که حالا بخواهیم این خواسته را مطرح کنیم. این خواسته جنبش سبز نیست. وظیفه طیف مقابل است. آنها جرم کردند. ظلم کردند. برخلاف قانون رفتار کردند و این افراد را بازداشت کردند.
به اعتقاد آقای قابل، خواست بر می‌گردد به «مسئله تقلب و ظلم‌های آشکاری» که کردند. وی بر این باور است که تا حداقل‌ها تامین نشود، بعید می‌نماید توافقی حاصل شود.
آقای قابل همچنین با اشاره به «تحقیر» مراجع در طول دو دهه توسط حاکمیت و از سوی دیگر گسترش موج انتقاد از رفتارهای حاکمیت در قبال معترضان، در میان بخشی از اصولگرایان، می‌گوید: وقتی می‌بینند جبهه آقای خامنه ای تا این حد تضعیف شده، این‌ها هم جرات پیدا می‌کنند. احساس می‌کنند امروز خطر زیادی آنها را تهدید نمی‌کند که این را بگویند و مخالفت‌های تلویحی را داشته باشند. این‌ها هم اگر آب ببینند، شناگرهای قابلی هستند و این‌ها انتقام ۲۰ سال تحقیر را یک روزی خواهند گرفت.
آقای تاجیک آیا ممکن است فواصل بین روحانیون محافظه کار و مراجع اصلاح طلب جوری نزدیک شود که شرایط برای میانجی‌گری بین دولت و معترضان فراهم شود؟
عبدالرضا تاجیک: روحانیون یک دست نیستند. نمی‌شود آقای ناصر مکارم شیرازی را با آقای منتظری یکی دانست. آنچه موجب شده آقای مکارم شیرازی هم چنین موضعی داشته باشند، این است که کرامت انسانی در جریان این حوادث نادیده گرفته شده، روحانیت هم مانند گروه‌های مختلف مردم احساس کردند که به موجویت آنها و شخصیت آنها لطمه وارد شده است.
آقای تاجیک با این همه بر این باور است که آقای مکارم شیرازی و آقای منتظری با هم فرق می‌کنند.
آقای معتمدی مهر در همین زمینه می‌گوید: دموکراسی یک فرآیند است و یک دست‌آورد مقطعی و لحظه‌ای نیست. تمامیت خواهی هم یک فرآیند است. زمانی در آغاز انقلاب می‌گفتند مشکل دولت موقت و نهضت آزادی و نگرش ملی مذهبی است. بعدا گفتند مشکل مجاهدین خلق اند. بعدا گفتند آقای شریعتمداری و تفکر ایشان است. بعدها آقای منتظری و بعدها جریان چپ اسلامی. امروز دامنه این تمامیت خواهی به جایی رسیده که موجودیت سیاسی افرادی مانند آقای هاشمی رفسنجانی یا آقای مکارم شیرازی را مورد خطر قرار می‌دهد. حامیان آقای احمدی نژاد در موقعیت انتخاب نیستند که وارد یک فاز میانجی‌گری و گفت‌وگو شوند. به همین دلیل است که مدام رفتارهای متناقض شدید تر و سرکوب گر تر از خود نشان می‌دهند.
آقای معتمدی مهر با اشاره به اینکه خواست ملت و معترضان خواست روشنی است: حاکمیت قانون و احقاق حقوق ملت، نتیجه گیری می‌کند که این اختلاف با یک گفت‌وگوی ساده قابل حل نیست؛ «دولت آقای احمدی نژاد و حامیان آنها به خوبی آگاه‌اند که در صورتی که از صندلی حاکمیت پیاده شوند، دستگاه قضائی کشور آنها را مورد تعقیب قرار می‌دهد.»
یک روز پیش از آن، اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجلس خبرگان رهبری و مجمع تشخیص مصلحت نظام در دیدار با جمعی از دانشجویان در مشهد با انتقاد از برخورد سپاه و بسیج با معترضان به نتایج اعلام شده انتخابات گفت اگر مردم ما را بخواهند حکومت می‌کنیم و اگر نخواهند می‌رویم.
در کمتر از شش ماهی که از انتخابات می‌گذرد، سایت‌های مراجع تقلید و رسانه‌های رسمی در ایران از دیدارهای محرمانه مراجع تقلید خبر دادند و اعتراض آنها به برخوردهای خشونت آمیز با مردم معترض، بازداشت‌های گسترده و تلاش‌هایی برای میانجی‌گری با اشاره به نام این روحانیون طیف سنتی و محافظه کار، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی، آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی، آیت‌الله لطف الله صافی گلپایگانی، آیت‌الله سید موسی شبیری زنجانی، آیت‌الله عبدالله جوادی آملی و حتی آیت‌الله حسین نوری همدانی. همین اظهار نظر‌ها اخیرا موجب شد که سپاه پاسداران درباره گسلی که به گفته این نهاد میان مراجع روحانی و ولایت فقیه ایجاد شده، ابراز نگرانی کند.
در طیف دیگری از روحانیون ارشد که به اصلاح طلبان نزدیک‌ترند، آیت‌الله حسینعلی منتظری، آیت‌الله یوسف صانعی، آیت‌الله سیدجلال الدین طاهری، آیت‌الله اسدالله بیات زنجانی، آیت‌الله سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و آیت‌الله سید حسین موسوی تبریزی به برخورد سپاه، بسیج، نیروی انتظامی و نهادهای امنیتی و قوه قضائیه با معترضان و رهبران اصلاح طلب خرده گرفتند و اعتراض کردند و از نهادهای حکومتی خواسته‌اند قانون اساسی را مراعات کنند.
برحذر داشتن رهبر جمهوری اسلامی ایران از این که موافقان دولت محمود احمدی نژاد به منتقدان حمله نکنند، موجب نشده است که روحانیون دولتی از حملات خود به معترضان و رهبران اصلاح طلب بکاهند. شاهد مثال، تازه ترین گفته حیدر مصلحی، وزیر اطلاعات، در قم که آقای هاشمی رفسنجانی را متهم کرد به «تکرار بیانیه‌های سران فتنه».
در شرایطی که رهبر جمهوری اسلامی ایران بر نتیجه انتخابات صحه گذاشته، و صدور احکام حبس و بازداشت‌ها و توقیف‌ها ادامه دارد، حاصل تلاش‌های میانجی گرانه چیست؟ این پرسش را با سه میهمان این هفته دیدگاه‌ها در ایران که هر سه به مسائل دینی و سیاسی آشنا هستند، در میان گذاشتیم: احمد قابل، پژوهشگر دینی در فریمان خراسان، فریدون معتمدی مهر، عضو کمیته آموزش نهضت آزادی ایران و عبدالرضا تاجیک، تحلیلگر سیاسی و عضو شورای فعالان ملی مذهبی در تهران.
آقای قابل می‌گوید فعالیت‌هایی از این دست با هدف میانجی‌گری پیش از این هم صورت گرفته بود. وی با اشاره به برخی از این تلاش‌ها که سرانجام بدون نتیجه‌ای کنار گذاشته شد نتیجه می‌گیرد که تا زمانی که رهبر جمهوری اسلامی‌نخواهد هیچ تلاشی در این زمینه به ثمر نخواهد رسید.
احمد قابل: [آیت‌الله خامنه ای] خودش این نتیجه را می‌خواست و پیشاپیش قبل از این که به شکایات رسیدگی شود، به فاصله چند ساعت پس از اتمام رای گیری ایشان خودش بیانیه داد و گفت که هیچ مشکلی نبوده و انتخابات در اتقان و صحت کامل برگزار شده. یعنی حکم نهایی را ایشان صادر کرد. عملا هیچ نهادی نمی‌توانست روی حرف ایشان حرفی بزند.
به باور آقای قابل تا از سوی شخص رهبر راهی برای مذاکره باز نشود، هر تلاشی بی نتیجه خواهد بود.
[آیت‌الله خامنه ای] خودش این نتیجه را می‌خواست... یعنی حکم نهایی را ایشان صادر کرد. عملا هیچ نهادی نمی‌توانست روی حرف ایشان حرفی بزند... تا از سوی شخص رهبر راهی برای مذاکره باز نشود، هر تلاشی بی نتیجه خواهد بود.
احمد قابل
عبدالرضا تاجیک: صحبت آقای کروبی این است که یکی از طرفین دعوا تمایلی برای میانجی‌گری از خودش نشان نمی‌دهد. در روزهای اخیر برخی از رسانه‌ها و سایت‌ها از فعالیت محروم شده‌اند، که نمونه‌اش سایت میزان و سایت رسمی نهضت آزادی ایران است که بدون دستور صریح قضائی، برخی مقام‌های امنیتی درخواست چنین محرومیتی را داده‌اند.
به گفته آقای تاجیک تا زمانی که چنین اقدامات فراقانونی اعمال می‌شود، چگونه می‌توان بحث آشتی ملی را مطرح کرد. وی می‌افزاید شواهد نشان می‌دهد که تلاش اینست که قدرت مخالفان را به صورت فرسایشی محدود کنند.
آقای معتمدی مهر، آقای تاجیک اشاره کردند به جلوگیری از فعالیت سایت‌های میزان نیوز و ارگان نهضت آزادی ایران. چگونه می‌شود این را توجیه کرد که سپاه پاسداران ابراز نگرانی می‌کند از افزایش شکاف میان مراجع تقلید و روحانیون با ولی فقیه؟
فریدون معتمدی مهر: از آنجا که جریانی که آقای احمدی نژاد نمایندگی می‌کند و انشعابی از جریان راست است، نه تنها تمایلی به گفت‌وگو با جریان معترض خودش یعنی آقای موسوی و کروبی ندارد، بلکه حتی علاقه‌ای به شنیدن نظرات بخشی از جناح سنت‌گرای جریان راست مانند آقای مهدوی کنی و آقای مکارم شیرازی هم ندارد. چندی پیش آقای عسگراولادی هم بحث میانجی‌گری و طرح راه حل‌های سیاسی برای اجتناب از راه حل نظامی مطرح کرد ولی در کمتر از یک هفته چنان تحت فشار قرار گرفت که صحبت‌های قبلی خود را انکار کرد.
تا زمانی که چنین اقدامات فراقانونی اعمال می‌شود، چگونه می‌توان بحث آشتی ملی را مطرح کرد. وی می‌افزاید شواهد نشان می‌دهد که تلاش اینست که قدرت مخالفان را به صورت فرسایشی محدود کند.
عبدالرضا تاجیک
آقای معتمدی مهر در پیوند با خواست‌های حداقلی که می‌تواند مورد توافق اصولگراها و سران معترض اصلاح طلب می‌گوید خواست‌های حداقلی معترضان رعایت قوانین اساسی است و فراهم کردن زمینه یک انتخابات سالم.
آقای تاجیک در این زمینه بر این عقیده است که میانجی‌گری زمانی عملی است که دو طرف بر چیزی مشترک تاکید کنند که در این جریان می‌تواند قانون باشد.
آقای قابل با اشاره به سخنان آقای مکارم شیرازی می‌گوید: این نگرانی‌ها، نگرانی‌های آدم‌های خردمندتر جناح اقتدارگرا است. امثال آقای مکارم شیرازی به هیچ عنوان دلی با اصلاحات نداشتند و ندارند. ولی آنها نگران موجودیت نظام هستند. گمان می‌کنند که بهتر است مخالفانشان از نوع آقایان خاتمی، موسوی و کروبی باشد چرا که پایبندی آنها به اسلام مطمئن است.
آقای قابل در پیوند با خواست‌های حداقلی معترضان می‌گوید: روز ۲۵ خرداد یک چیز بود و امروز آن حداقل‌ها چیزهای دیگری است. این که خواست‌هایمان را بگذاریم که افرادی که بازداشت شده‌اند، آزاد شوند، چرا اصلا گرفتند و زندانی کردند که حالا بخواهیم این خواسته را مطرح کنیم. این خواسته جنبش سبز نیست. وظیفه طیف مقابل است. آنها جرم کردند. ظلم کردند. برخلاف قانون رفتار کردند و این افراد را بازداشت کردند.
به اعتقاد آقای قابل، خواست بر می‌گردد به «مسئله تقلب و ظلم‌های آشکاری» که کردند. وی بر این باور است که تا حداقل‌ها تامین نشود، بعید می‌نماید توافقی حاصل شود.
امروز دامنه این تمامیت خواهی به جایی رسیده که موجودیت سیاسی افرادی مانند آقای هاشمی رفسنجانی یا آقای مکارم شیرازی را مورد خطر قرار می‌دهد. حامیان آقای احمدی نژاد در موقعیت انتخاب نیستند که وارد یک فاز میانجی‌گری و گفت‌وگو شوند.
فریدون معتمدی مهر
آقای تاجیک آیا ممکن است فواصل بین روحانیون محافظه کار و مراجع اصلاح طلب جوری نزدیک شود که شرایط برای میانجی‌گری بین دولت و معترضان فراهم شود؟
عبدالرضا تاجیک: روحانیون یک دست نیستند. نمی‌شود آقای ناصر مکارم شیرازی را با آقای منتظری یکی دانست. آنچه موجب شده آقای مکارم شیرازی هم چنین موضعی داشته باشند، این است که کرامت انسانی در جریان این حوادث نادیده گرفته شده، روحانیت هم مانند گروه‌های مختلف مردم احساس کردند که به موجویت آنها و شخصیت آنها لطمه وارد شده است.
آقای تاجیک با این همه بر این باور است که آقای مکارم شیرازی و آقای منتظری با هم فرق می‌کنند.
آقای معتمدی مهر در همین زمینه می‌گوید: دموکراسی یک فرآیند است و یک دست‌آورد مقطعی و لحظه‌ای نیست. تمامیت خواهی هم یک فرآیند است. زمانی در آغاز انقلاب می‌گفتند مشکل دولت موقت و نهضت آزادی و نگرش ملی مذهبی است. بعدا گفتند مشکل مجاهدین خلق اند. بعدا گفتند آقای شریعتمداری و تفکر ایشان است. بعدها آقای منتظری و بعدها جریان چپ اسلامی. امروز دامنه این تمامیت خواهی به جایی رسیده که موجودیت سیاسی افرادی مانند آقای هاشمی رفسنجانی یا آقای مکارم شیرازی را مورد خطر قرار می‌دهد. حامیان آقای احمدی نژاد در موقعیت انتخاب نیستند که وارد یک فاز میانجی‌گری و گفت‌وگو شوند. به همین دلیل است که مدام رفتارهای متناقض شدید تر و سرکوب گر تر از خود نشان می‌دهند.
آقای معتمدی مهر با اشاره به اینکه خواست ملت و معترضان خواست روشنی است: حاکمیت قانون و احقاق حقوق ملت، نتیجه گیری می‌کند که این اختلاف با یک گفت‌وگوی ساده قابل حل نیست؛ «دولت آقای احمدی نژاد و حامیان آنها به خوبی آگاه‌اند که در صورتی که از صندلی حاکمیت پیاده شوند، دستگاه قضائی کشور آنها را مورد تعقیب قرار می‌دهد.»
