خبر کوتاه بود؛ فیدل کاسترو رئیس جمهور سابق و رهبر انقلاب کمونیستی کوبا در سن ۹۰ سالگی درگذشت... ساعاتی قبل از نیمه شب جمعه ۲۵ نوامبر ۲۰۱۶ تلویزیون دولتی کوبا بی‌هیچ تفسیری این خبر را به روی امواج خبری فرستاد و دقایقی بعد علیرغم اینکه به خاطر وضعیت جسمی کاسترو، خبر غیر منتظره‌ای نبود، ملیون‌ها کلمه خبر و تفسیر از امواج خبرگزاری‌ها عبور کرد و در جهان پخش شد.
مرگ فیدل کاسترو، در آخرین هفته‌های ریاست جمهوری باراک اوباما از وقایعی است که در تاریخ جهان برای سال‌ها و دهه‌های آینده به شیوه‌های گوناگون تحلیل و بررسی خواهد شد. نام باراک اوباما در این ارتباط به آن دلیل برده می‌شود که در زمان ریاست جمهوری او و پس از مذاکراتی که با رائول کاسترو، برادر فید کاسترو صورت گرفت سرانجام بیش از نیم قرن، محاصره اقتصادی آمریکا علیه کوبا برداشته شد، درحالیکه فیدل کاسترو هنوز به چالش خود با آمریکا ادامه می‌داد. فردای روزی که برداشته شدن تحریم‌ها اعلام شد، فیدل کاسترو در یادداشتی نوشت حرکت اوباما به سمت و سوی عادی‌سازی و صلح را رد می‌کند و گفت کوبا به چیزی که آمریکا به آن عرضه کند نیازی ندارد.
برای چندین دهه فیدل کاسترو نماد یک رهبر انقلابی بود که نه تنها در آمریکای لاتین بلکه به گونه‌ای افسانه‌ای در سایر قاره‌های جهان نفوذ داشت. هوگو چاوز در ونزوئلا او را پدرخوانده ایدئولوژیک خود می‌دانست و بسیاری از رهبران غیر کمونیست ولی با گرایش چپ، و حتی در جهان اسلام، سعی کردند به نوعی از خود چهره‌ای کاسترو-گونه نشان بدهند. کم کم ریش‌های فیدل کاسترویی و سیگار هاوانا نمادهای انقلابی شد و فیدل کاسترو توانست با تکیه بربعد داخلی این اسطوره‌سازیِ موفق وفاداری میلیون‌ها کوبایی را برای خود حفظ کند.
قبل از انقلاب ۵۷ در کشورهایی مانند ایران شیوه‌های جنگ چریکی چه گوارا و فیدل کاسترو که در کوبا منجر به پیروزی انقلابیون بر رژیم باتیستا شده بود، الگوی سازمان چریک‌های فدایی خلق را پدید آورد. اما پس از انقلاب رهبران جمهوری اسلامی ضمن سرکوب هرگونه حرکت به سبک و سیاق فیدل کاسترو، خود از کاریزمای او مدل برداری یا با نزدیک شدن به فیدل کاسترو و یارانش در آمریکای لاتین، خصومت خود را علیه آمریکا تنظیم و سازماندهی کردند.
اما الگوی فیدل کاسترو برای خود کوبا بیشتر موثر بود. او بار‌ها و بار‌ها نشان داد که توانایی کلامی تبدیل لحظه‌های سخت را به فرصتی بسیار مناسب دارا است. یک‌بار مجله پلی‌بوی از کاسترو سوال کرد که به توصیف رونالد ریگان رئیس جمهور وقت آمریکا در موردش که او را یک دیکتاتور نظامی بی‌رحم خطاب کرده بود چه پاسخی دارد. و پاسخ فیدل کاسترو بسیار جالب و غیر منتظره بود: «اگر دیکتاتور بودن به معنی حکومت از طریقی صدور فرمان باشد، پس می‌توان همان را در مورد پاپ هم بکار برد و او را متهم به دیکتاتور بودن کرد». سپس کاسترو بحث را به سمت ریگان برگرداند و خطاب به خبرنگار پلی بوی گفت اگر او (ریگان) این قدرت شیطانی و غیر دموکراتیک را دارد که می‌تواند «فرمان» یک جنگ اتمی را صادر کند، «من از شما سوال می‌کنم، چه کسی دیکتاتور‌تر است، رئیس جمهور ایالات متحده یا من؟».
نباید از یاد برد که پاپ (ژان پل دوم) در بازدیدی که در سال ۱۹۹۶ از هاوانا کرد ضمن صحبت‌هایش، برخلاف انتظار کاسترو، حصر کوبا را توسط آمریکا «غیر عادلانه و ظلمی اخلاقی» نامید که برای کاسترو نوعی پیروزی سیاسی به حساب می‌آید. علاوه بر آن از سال ۲۰۱۴ به دنبال کوشش‌های ارزشمند پاپ فرانسیس بود که بین رائول کاسترو باراک اوباما باب مراوده و گفت‌وگویی را باز کرد که سر انجام به برداشته شدن تحریم‌های کوبا ختم شد. طنز تاریخ در اینجا است رئیس جمهور آمریکا برای برداشتن تحریم‌ها از رای یا تائید کنگره برخوردار نبود بلکه متوسل به همان «فرمانی» شد که کاسترو آن را «دلیل دیکتاتوری» تلقی کرده بود.
فیدل کاسترو تا مدت‌ها از تائید اینکه حرکت او کمونیستی و مارکسیستی است طفره می‌رفت و تنها هدف انقلاب خود را علیه دیکتاتور وقتِ کوبا باتیستا، از طریق گسترش شعار «آزادی یا مرگ» اداره می‌کرد. وقتی به دنبال قضایای جنگ سرد و استقرار موشک‌های اتمی شوروی در کوبا بحران به رویارویی خلیج خوک‌ها کشیده شد وابستگی ایدئولوژیک کاسترو نیز علنی شد و او رسما در دوم دسامبر ۱۹۶۱ طی یک سخنرانی طولانی اعلام کرد که یک مارکسیست - لنینیست است. در آن زمان بسیاری از کوبایی‌ها او را به خیانت متهم کردند و گفتند مردم کوبا را در معرض خطر بزرگی قرار داده است. بدنبال این ماجرا‌ها بود که انبوهی از کوبایی‌ها جزیره را ترک کردند و عمدتا آن‌سوی آب‌ها در ایالت فلوریدای آمریکا سکونت گزیدند تا شاید روزی بتوانند به وطن باز گردند.
آنتونی دی پالما، در روزنامه نیویورک تایمز تحلیل بسیار خواندنی از زندگی فیدل کاسترو ارائه و به نکته مهمی اشاره می‌کند: «اگرچه فیدل کاسترو پیگیر کمونیسم ایدئولوژیک بود ولی هرگز حکومتی کمونیستی یا حکومتی که تحت فرامین حزب کمونیست اداره شود برقرار نکرد». به تعبیر او حکومت کوبا کمتر بر محور «دکترین کمونیسم» و عملاً بر محور کاربرد کمونیسم در منطقه‌ای که جامعه به نوعی سلسله مراتب خو کرده بود بنیانگذاری شد. آن سلسله مراتب توانست وضعیت آموزش، بهداشت، و اقتصاد را در کشور مدیریت کند و این کار به قیمت «محروم کردن مردم از آزادی بیان و استفاده از فرصت‌های اقتصادی به دست آمد».
فیدل کاسترو تا همین چند ماه پیش به صحبت برای مردم کوبا ادامه می‌داد. در ماه آوریل سال جاری در آخرین روز کنگره حزب کمونیست کوبا خطاب به مردم شعار داد مردم کوبا «پیروز خواهند شد» و شعار انقلابی خود را تکرار کرد که: «به‌سوی پیروزی، همیشه!» در همین سخنرانی وی از اینکه بزودی ۹۰ ساله خواهد شد ابراز تعجب کرده و گفته بود «نوبت همه ما خواهد شد».
از فیدل کاسترو مصاحبه‌های بیشماری در مطبوعات آمریکایی منتشر شده است. مطالعه این مصاحبه‌ها می‌تواند مقدمه‌ای باشد برای درک بیشتر جامعه، سیاست و حکومت در کوبا و همینطور نقشی که کوبا در میان کشور‌های غیر متعهد بازی کرد. آنچه در این مختصر می‌توان به آن اشاره کرد، آن است که فیدل کاسترو در داخل کوبا مانند همه رهبران آرمانگرا طرفدارانی دارد که هیچ‌وقت حاضر نیستند خاطره او را با هیچ رهاورد دیگری عوض کنند؛ اما همین فیدل کاسترو در میان کوبایی‌های خارج از کشور مخالفانی دارد که نسبت به او کینه‌ای التیام نیافتی و نفرتی ابدی دارند.
فیدل کاسترو که بار‌ها از چندین سوءقصد جان سالم به در برد در میان رهبران سیاسی (به استثنای پادشاهان) طولانی‌ترین عمر را داشته است. مرگ او تحول سیاسی عمده‌ای را به دنبال نخواهد داشت چراکه عملا از سال ۲۰۰۶ وی ریاست جمهوری مادام العمر خود را به برادرش رائول کاسترو واگذار کرد. رائول که متولد ۱۹۳۱ است در سال ۲۰۰۸ توسط شورای ملی کوبا به عنوان رهبر جدید به سمت رئیس شورای حکومتی و فرمانده کل نیروهای مسلح کوبا منصوب گردید.
وقتی چه گوارا یار و همرزم فیدل کاسترو، در ۹ اکتبر ۱۹۶۷توسط نیروهای نظامی بولیوی اعدام شد، جنازه‌اش را همراه شش همرزم دیگر به نمایش گذاشتند. بعد‌ها شایع شد که جنازه چه گوارا توسط ارتش بولیوی آتش زده شد و جنازه‌ای که به تماشا گذاشته شد خود چه گوارا نبوده است چون حتی خاکستر جنازه وی را به باد سپرده‌اند.
اکنون قرار است روز شنبه جنازه فیدل کاسترو سوزانده شود. هنوز رسما معلوم نیست خاکستر او را چه خواهند کرد ولی آنچه مسلم است چندین روز سوگواری ملی برقرار خواهد شد.
--------------------------------------
یادداشت‌ها، آرا و دیدگاه‌های نویسندگان خود را بیان می‌کنند. آرا و دیدگاه نویسندگان، لزوما بازتاب نظری از سوی رادیو فردا نیست.
