شاید نام کودکان کار را شنیده‌اید و حتما کودکانی را دیده‌اید که به جای نشستن برای روی نیمکت‌های مدرسه، به کارهای گوناگونی مشغولند؛ کارهایی که برخی از آنها نیاز به جثه‌ای بزرگ دارد و حتی می‌توان گفت از عهده انسان‌های بزرگ‌سال بر می‌آید.
به نوشته سایت کانون فرهنگی حمایتی کودکان کار، هر انسان زیر ۱۸ سال که به منظور کسب درآمد به فعالیت اقتصادی و یا مشاغل کاذب اشتغال داشته باشد، کودک کار نامیده می‌شود.
به نوشته سایت عرصه سوم به نقل از سازمان بین‌المللی کار، حدود ۵۱۲ میلیون کودک که ۱۵۳ میلیون تن از آنها بین پنج تا ۱۴ سال سن دارند، در دنیا مشغول به کار هستند. اما سهم ایران از این آمار چقدر است؟
به گزارش پایگاه اینترنتی شقفنا، فاطمه قاسم‌زاده، عضو کمیته هماهنگی شبکه یاری کودکان کار و خیابان ایران، به نقل از آمار منتشر شده از مرکز پژوهش‌های مجلس در سال گذشته گفته است که حدود ۳ میلیون و ۲۶۵ هزار کودک ایرانی بازمانده از تحصیل در کشور وجود دارند که به گفته او می‌توان ادعا کرد بیش از سه میلیون تن از آنان، کودکان کار هستند و به همین دلیل از تحصیل محروم مانده‌اند.
در مقابل این آمار، سایت عرصه سوم نیز تعداد کودکان کار در ایران را بیش از یک میلیون و ۱۲۰ هزار تن برآورد کرده است.
همچنین روزنامه ابتکار حدود سه سال پیش به نقل از گزارش مرکز آمار نوشت که تعداد کودکان کار دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است.
اما چرا آمار متضادی در مورد تعداد کودکان وجود دارد؟
پریسا کاکایی، فعال حقوق کودکان، به رادیو فردا می‌گوید: «هیچ ارگانی چنین مسئولیتی را نپذیرفته که در مورد کودکان کار و شرایط زندگی آنها و مسایلی از این دست یک کار تحقیقی انجام داده و آمار مشخصی ارائه دهد.»
او می‌افزاید: «آن چیزی که ما در حال حاضر داریم گفته‌ها و آمار پراکنده‌ای است که توسط سازمان‌های غیردولتی و یا متخصصین و گاه سازمان‌های دولتی ارائه می‌شود و بعضی اوقات فقط می‌توانیم به مشاهدات کسانی که به عنوان فعال حقوق کودک کار می‌کنند و متخصصین مربوط به این حوزه اکتفا کنیم. ولی مسئله این است که اینها منابع دقیقی نیست که بتوانیم آمار دقیق کودکان کار را برآورد کنیم.»
روژین محمدی، که مدتی در یکی از سازمان‌های غیر دولتی کمک به کودکان در شهر ری فعالیت کرده بود، در گفت‌وگو با رادیو فردا ضمن اینکه اشاره می‌کند آمار دقیقی در مورد تعداد کودکان کار وجود ندارد، معتقد است که تعداد آنان به دلیل شرایط اقتصادی سال‌های اخیر افزایش یافته است.
وی اضافه می‌کند: «فقر و مشکلات اجتماعی خانواده‌های کم‌درآمد باعث ترویج و افزایش کار کودکان و ایجاد پدیده کودکان کار و خیابان می‌شود. از سوی دیگر سیاست‌های ناکارآمد تامین اجتماعی در کشوری مانند ایران روی این امر بسیار تاثیرگذار است. همچنین ما مهاجران افغانی را داریم که به دلیل نداشتن مجوز اقامت مجبور می‌شوند کودکان خود را وارد بازار سیاه کار کنند.»
به نوشته سایت عصر نو، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۸۹ (۱۳۶۸) به اتفاق آراء، کنوانسیون حقوق کودک را تصویب کرد. ماده ۳۲ این کنوانسیون، دولت‌های عضو را موظف کرده است با هرگونه سوءاستفاده و بهره‌کشی اقتصادی از کودکان مقابله کنند و زمینه‌های رشد ذهنی، جسمی، روانی، و اجتماعی تمام کودکان را فراهم آورند. این کنوانسیون توسط جمهوری اسلامی ایران امضا شده است.
یک نکته دیگر این است که طبق کنوانسیون ۱۳۸ سازمان بین‌المللی کار، مصوبه سال۱۹۷۳، حداقل سن کار کودک ۱۵ سال در نظر گرفته شده و کودک کوچک‌تر از سن به پایان رساندن تحصیلات اجباری نباید مشغول به کار شود.
ماده ۷۹ قانون کار تصریح می‌کند که به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است. اما به نوشته سایت کلمه، قانون کار افراد بین ۱۵ تا ۱۸ سال را به عنوان نوجوان در نظر گرفته و کار آنها را قانونی قلمداد کرده است.
بر اساس این گزارش، افراد ۱۵ تا ۱۸ سال اگر به عنوان کارآموز به کاری اشتغال داشته باشند تنها روزی شش ساعت آن هم با مزد مبنا می‌توانند کار کنند. در غیر این صورت، کار کردن شان مثل کارگر معمولی هیچ منع قانونی ندارد.
در عین حال، ذکر این موضوع نیز ضرورت دارد که بر اساس ماده ۱۸۸ قانون کار، کار کودکان در کارهای خانگی و به موجب ماده ۱۹۶، کار آنها در کارگاه‌های کوچک زیر ۱۰ نفر ممنوعیت ندارد.
به گزارش کمپین بین المللی حقوق بشر در ایران به نقل از مرکز آمار ایران، نرخ مشارکت اقتصادی کودکان ۱۰ تا ۱۴ سال، دو و ۹ دهم درصد اعلام شده است.
در این مورد، به گزارش پایگاه اینترنتی شقفنا، فاطمه قاسم‌زاده، عضو کمیته هماهنگی شبکه یاری کودکان کار و خیابان ایران، معتقد است که کودکان کار در جامعه ایران از سن چهار سالگی وارد بازار کار می‌شوند.
به گزارش خبرگزاری ایلنا، جاوید سبحانی، فعال حقوق کودکان کار، گفته است که کودکان به عنوان نیروی ارزان و جایگزین، به تبع افزایش هزینه تولید و مشکلات واحدهای تولیدی به کار گمارده می‌شوند.
احسان بشیر، عضو جمعیت کودکان کار و خیابان، نیز در این مورد به ایلنا گفته است که کودکان کار استخدام می‌شوند چون نمی‌توانند مانند سایر کارگران توقع مطالبه حقوق قانونی خود را داشته باشند.
به گفته او، یک کارگر در بد‌ترین شرایط کاری می‌تواند نسبت به دریافت مزد قانونی استفاده از حق بیمه و عضویت در نهاد صنفی امیدوار باشد، در حالی که کودکان کار به دلیل صغر سن و نداشتن آگاهی نمی‌تواند از کارفرمای خود چنین توقعی داشته باشد.
روژین محمدی در مورد کارهایی که کودکان کار در ایران به آنها اشتغال دارند، می‌گوید: «نمود علنی کودکان کار در ایران، تکدی‌گری و دستفروشی است. همچنین کار در کارگاه‌های زیر ۱۰ نفر که شامل قانون کار نمی‌شود، کارگاه‌های خانگی، صنایع کوچک و کوره‌پزخانه‌ها.»
در این میان، آیا شرایط کودکان دختری که به کار می‌پردازند، با کودکان پسر یکسان است؟
روژین محمدی با اشاره به اینکه برخی از کارهایی که کودکان کار دختر انجام می‌دهند، ممکن است شامل تعریف کار کودک نباشد، می‌افزاید: «همان طور که خیلی‌ها خانه‌داری را برای زن کار محسوب نمی‌کنند، کار نظافت خانه و نگهداری از بچه‌ها را هم ممکن است کار کودک حساب نکنند. در شرایطی که جامعه نمی‌تواند بهره‌کشی از کودکان را محدود کند، سعی می‌شود از هر ابزاری برای بهره‌کشی بیشتر از کودکان استفاده شود که به طور مشخص در مورد دختران خرید و فروش آنها است به عنوان کالای جنسی و برای سوءاستفاده جنسی حتی در محل کار. این امر باعث ورود سریع‌تر آنها به بازار روسپی‌گری است و آمار غیر رسمی هم این را نشان می‌دهد که سن روسپی‌گری از ۱۴ سال به ۱۰ سال کاهش یافته است.»
در کنار این موضوع، شرایط کار کودکان کار در ایران چیست؟
پریسا کاکایی می‌گوید:««بعضی اوقات دلیل این که کودک درگیر کار می‌شود بدسرپرستی او است، یعنی کسانی که به عنوان پدر و مادر یا سرپرست نگهداری‌اش را برعهده دارند توانایی این کار را از نظر روانی و جسمی ندارند و خودشان جزو قشر آسیب‌پذیر هستند به طور مثال دچار اعتیاد به مواد مخدر یا الکل هستند و این کودکان وارد چرخه کودکان کار می‌شوند. این کودکان در شرایطی زندگی می‌کنند که باید کار کنند تا به سرپرستان خود کمک مالی برسانند همچنین باید به خودشان در یک محیط ناسالم کمک کنند تا رشد کنند. از طرف دیگر کودکانی هستند که فقط به دلیل فشار اقتصادی و مشکلات اقتصادی پدر و مادر وارد چرخه کودکان کار می‌شوند که البته اینها شرایط متفاوتی دارند.»
وی می‌افزاید: «اما آن چیزی که ما می‌توانیم به عنوان شرایط کودکان کار مطرح کنیم این است که چنین کودکانی در شرایطی متفاوت از دوران کودکی استاندارد به سر می‌برند. ویژگی‌های دوران کودکی استاندارد طبق کنوانسیون حقوق کودک به شکل واضح مطرح شده است از جمله حق تحصیل و بازی کردن و حق مشارکت در تصمیم‌گیری‌های مربوط به زندگی‌شان.»
به نوشته سایت کانون فرهنگی حمایتی کودکان کار، هر انسان زیر ۱۸ سال که به منظور کسب درآمد به فعالیت اقتصادی و یا مشاغل کاذب اشتغال داشته باشد، کودک کار نامیده می‌شود.
به نوشته سایت عرصه سوم به نقل از سازمان بین‌المللی کار، حدود ۵۱۲ میلیون کودک که ۱۵۳ میلیون تن از آنها بین پنج تا ۱۴ سال سن دارند، در دنیا مشغول به کار هستند. اما سهم ایران از این آمار چقدر است؟
به گزارش پایگاه اینترنتی شقفنا، فاطمه قاسم‌زاده، عضو کمیته هماهنگی شبکه یاری کودکان کار و خیابان ایران، به نقل از آمار منتشر شده از مرکز پژوهش‌های مجلس در سال گذشته گفته است که حدود ۳ میلیون و ۲۶۵ هزار کودک ایرانی بازمانده از تحصیل در کشور وجود دارند که به گفته او می‌توان ادعا کرد بیش از سه میلیون تن از آنان، کودکان کار هستند و به همین دلیل از تحصیل محروم مانده‌اند.
در مقابل این آمار، سایت عرصه سوم نیز تعداد کودکان کار در ایران را بیش از یک میلیون و ۱۲۰ هزار تن برآورد کرده است.
همچنین روزنامه ابتکار حدود سه سال پیش به نقل از گزارش مرکز آمار نوشت که تعداد کودکان کار دو میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است.
اما چرا آمار متضادی در مورد تعداد کودکان وجود دارد؟
پریسا کاکایی، فعال حقوق کودکان، به رادیو فردا می‌گوید: «هیچ ارگانی چنین مسئولیتی را نپذیرفته که در مورد کودکان کار و شرایط زندگی آنها و مسایلی از این دست یک کار تحقیقی انجام داده و آمار مشخصی ارائه دهد.»
او می‌افزاید: «آن چیزی که ما در حال حاضر داریم گفته‌ها و آمار پراکنده‌ای است که توسط سازمان‌های غیردولتی و یا متخصصین و گاه سازمان‌های دولتی ارائه می‌شود و بعضی اوقات فقط می‌توانیم به مشاهدات کسانی که به عنوان فعال حقوق کودک کار می‌کنند و متخصصین مربوط به این حوزه اکتفا کنیم. ولی مسئله این است که اینها منابع دقیقی نیست که بتوانیم آمار دقیق کودکان کار را برآورد کنیم.»
روژین محمدی، که مدتی در یکی از سازمان‌های غیر دولتی کمک به کودکان در شهر ری فعالیت کرده بود، در گفت‌وگو با رادیو فردا ضمن اینکه اشاره می‌کند آمار دقیقی در مورد تعداد کودکان کار وجود ندارد، معتقد است که تعداد آنان به دلیل شرایط اقتصادی سال‌های اخیر افزایش یافته است.
وی اضافه می‌کند: «فقر و مشکلات اجتماعی خانواده‌های کم‌درآمد باعث ترویج و افزایش کار کودکان و ایجاد پدیده کودکان کار و خیابان می‌شود. از سوی دیگر سیاست‌های ناکارآمد تامین اجتماعی در کشوری مانند ایران روی این امر بسیار تاثیرگذار است. همچنین ما مهاجران افغانی را داریم که به دلیل نداشتن مجوز اقامت مجبور می‌شوند کودکان خود را وارد بازار سیاه کار کنند.»
به نوشته سایت عصر نو، مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۱۹۸۹ (۱۳۶۸) به اتفاق آراء، کنوانسیون حقوق کودک را تصویب کرد. ماده ۳۲ این کنوانسیون، دولت‌های عضو را موظف کرده است با هرگونه سوءاستفاده و بهره‌کشی اقتصادی از کودکان مقابله کنند و زمینه‌های رشد ذهنی، جسمی، روانی، و اجتماعی تمام کودکان را فراهم آورند. این کنوانسیون توسط جمهوری اسلامی ایران امضا شده است.
یک نکته دیگر این است که طبق کنوانسیون ۱۳۸ سازمان بین‌المللی کار، مصوبه سال۱۹۷۳، حداقل سن کار کودک ۱۵ سال در نظر گرفته شده و کودک کوچک‌تر از سن به پایان رساندن تحصیلات اجباری نباید مشغول به کار شود.
ماده ۷۹ قانون کار تصریح می‌کند که به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام ممنوع است. اما به نوشته سایت کلمه، قانون کار افراد بین ۱۵ تا ۱۸ سال را به عنوان نوجوان در نظر گرفته و کار آنها را قانونی قلمداد کرده است.
بر اساس این گزارش، افراد ۱۵ تا ۱۸ سال اگر به عنوان کارآموز به کاری اشتغال داشته باشند تنها روزی شش ساعت آن هم با مزد مبنا می‌توانند کار کنند. در غیر این صورت، کار کردن شان مثل کارگر معمولی هیچ منع قانونی ندارد.
در عین حال، ذکر این موضوع نیز ضرورت دارد که بر اساس ماده ۱۸۸ قانون کار، کار کودکان در کارهای خانگی و به موجب ماده ۱۹۶، کار آنها در کارگاه‌های کوچک زیر ۱۰ نفر ممنوعیت ندارد.
به گزارش کمپین بین المللی حقوق بشر در ایران به نقل از مرکز آمار ایران، نرخ مشارکت اقتصادی کودکان ۱۰ تا ۱۴ سال، دو و ۹ دهم درصد اعلام شده است.
در این مورد، به گزارش پایگاه اینترنتی شقفنا، فاطمه قاسم‌زاده، عضو کمیته هماهنگی شبکه یاری کودکان کار و خیابان ایران، معتقد است که کودکان کار در جامعه ایران از سن چهار سالگی وارد بازار کار می‌شوند.
به گزارش خبرگزاری ایلنا، جاوید سبحانی، فعال حقوق کودکان کار، گفته است که کودکان به عنوان نیروی ارزان و جایگزین، به تبع افزایش هزینه تولید و مشکلات واحدهای تولیدی به کار گمارده می‌شوند.
احسان بشیر، عضو جمعیت کودکان کار و خیابان، نیز در این مورد به ایلنا گفته است که کودکان کار استخدام می‌شوند چون نمی‌توانند مانند سایر کارگران توقع مطالبه حقوق قانونی خود را داشته باشند.
به گفته او، یک کارگر در بد‌ترین شرایط کاری می‌تواند نسبت به دریافت مزد قانونی استفاده از حق بیمه و عضویت در نهاد صنفی امیدوار باشد، در حالی که کودکان کار به دلیل صغر سن و نداشتن آگاهی نمی‌تواند از کارفرمای خود چنین توقعی داشته باشد.
روژین محمدی در مورد کارهایی که کودکان کار در ایران به آنها اشتغال دارند، می‌گوید: «نمود علنی کودکان کار در ایران، تکدی‌گری و دستفروشی است. همچنین کار در کارگاه‌های زیر ۱۰ نفر که شامل قانون کار نمی‌شود، کارگاه‌های خانگی، صنایع کوچک و کوره‌پزخانه‌ها.»
در این میان، آیا شرایط کودکان دختری که به کار می‌پردازند، با کودکان پسر یکسان است؟
روژین محمدی با اشاره به اینکه برخی از کارهایی که کودکان کار دختر انجام می‌دهند، ممکن است شامل تعریف کار کودک نباشد، می‌افزاید: «همان طور که خیلی‌ها خانه‌داری را برای زن کار محسوب نمی‌کنند، کار نظافت خانه و نگهداری از بچه‌ها را هم ممکن است کار کودک حساب نکنند. در شرایطی که جامعه نمی‌تواند بهره‌کشی از کودکان را محدود کند، سعی می‌شود از هر ابزاری برای بهره‌کشی بیشتر از کودکان استفاده شود که به طور مشخص در مورد دختران خرید و فروش آنها است به عنوان کالای جنسی و برای سوءاستفاده جنسی حتی در محل کار. این امر باعث ورود سریع‌تر آنها به بازار روسپی‌گری است و آمار غیر رسمی هم این را نشان می‌دهد که سن روسپی‌گری از ۱۴ سال به ۱۰ سال کاهش یافته است.»
در کنار این موضوع، شرایط کار کودکان کار در ایران چیست؟
پریسا کاکایی می‌گوید:««بعضی اوقات دلیل این که کودک درگیر کار می‌شود بدسرپرستی او است، یعنی کسانی که به عنوان پدر و مادر یا سرپرست نگهداری‌اش را برعهده دارند توانایی این کار را از نظر روانی و جسمی ندارند و خودشان جزو قشر آسیب‌پذیر هستند به طور مثال دچار اعتیاد به مواد مخدر یا الکل هستند و این کودکان وارد چرخه کودکان کار می‌شوند. این کودکان در شرایطی زندگی می‌کنند که باید کار کنند تا به سرپرستان خود کمک مالی برسانند همچنین باید به خودشان در یک محیط ناسالم کمک کنند تا رشد کنند. از طرف دیگر کودکانی هستند که فقط به دلیل فشار اقتصادی و مشکلات اقتصادی پدر و مادر وارد چرخه کودکان کار می‌شوند که البته اینها شرایط متفاوتی دارند.»
وی می‌افزاید: «اما آن چیزی که ما می‌توانیم به عنوان شرایط کودکان کار مطرح کنیم این است که چنین کودکانی در شرایطی متفاوت از دوران کودکی استاندارد به سر می‌برند. ویژگی‌های دوران کودکی استاندارد طبق کنوانسیون حقوق کودک به شکل واضح مطرح شده است از جمله حق تحصیل و بازی کردن و حق مشارکت در تصمیم‌گیری‌های مربوط به زندگی‌شان.»
پای صحبت شنوندگان
يکی از شنوندگان کارنامه برای ما نوشته است که شرکت پارت لاستيک مشهد در فاز دو شهرک صنعتی اين شهر از ۹ ماه گذشته تاکنون صدها تن از کارگران خود را اخراج کرده است.
مجتبی از نايين برای ما نوشته است که با اين وضع گرانی ترجيح می‌دهد بيکار باشد تا اينکه برای يک ماه کار کردن، ۴۵۰ هزار تومان دريافت کند.
او اشاره کرده است که در شرايط کنونی، شرکت‌ها به دليل مشکلات اقتصادی چند برابر گذشته از نيروی کار خود کار می‌کشند.
مجتبی به يک مورد در نائين اشاره کرده که ۶۰ کارگر آن در حال حاضر همان کاری را انجام می دهند که ۳۰۰ کارگر اين کارخانه در گذشته انجام می‌دادند.
او از شرايط فعلی در کارخانه‌های ايران را به عنوان نظام برده‌داری توصيف کرده است.
آشنايی با قانون کار
***
شما می‌توانيد مشکلات و پيام‌های خود را در مورد برنامه کارنامه، با آدرس kar@radiofarda.com يا شماره تلفن۰۰۴۲۰۲۲۱۱۲۲۱۱۲ در ميان بگذاريد.
