رسیدگی به سرفصل ایران در جریان نشست فصلی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به جای وین، در تهران آغاز شد.
با بالاگرفتن بحران و سایه افکندن خطر تصویب یک قطعنامه علیه جمهوری اسلامی ایران، در شورای حکام، تهران در اقدامی، به زعم گروهی از ناظران «تکراری»، در لحظه آخر، ورق را برگرداند و به یک توافق مقطعی با آژانس دست یافت که شاید از خطر اعمال فشار بیشتر بر خود بکاهد.
بیشتر آنچه طرفین در تهران بر آن توافق کردند، حفظ وضع موجود، توافق برای ادامه گفت‌وگو در راستای همکاری و اهمیت «اعتمادسازی» میان طرفین است. نیاز به چنین توافقی در بند بند گزارش محرمانه مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دیده می‌شود اگرچه میزان اثرگذاری تفاهمات تهران و آژانس در این زمینه در هفته‌های پیش‌‌رو جلوه اصلی خود را نمایان خواهد کرد.
روزهای منتهی به این توافق پیش‌بینی می‌شد که با توجه به وسیع‌تر شدن دامنه عدم همکاری تهران با آژانس از یک سو، و پیشرفت هر چه بیشتر برنامه هسته‌ای ایران از سوی دیگر، کشورهای غربی به سمت تصویب یک قطعنامه تنبیهی علیه ایران بروند، که حتی بار دیگر بعد از حدود یک دهه، پای این پرونده را به شورای امنیت سازمان ملل متحد باز کند.
اما در گزارش مدیرکل آژانس چه بود که این‌گونه موجبات اقدام دقیقه نودی ایران را فراهم کرد؟
رافائل گروسی در این گزارش (در اصل دو گزارش، ۱۷ و ۶ صفحه‌ای) که رادیوفردا نسخه‌ای از آن را مرور کرده، به موارد مختلف نگرانی‌های نهاد تحت هدایتش پرداخته و از جمله در یکی از بندهای پایانی گزارش خود نتیجه‌گیری کرده است که «از ۲۳ فوریه سال ۲۰۲۱، فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارتی آژانس، به شدت تحت تأثیر قرار گرفته است» چرا که در این روز از زمستان سال گذشته ایران اقدام به اجرای قانون مجلس شورای اسلامی از جمله در زمینه توقف اجرای پروتکل الحاقی کرد.
در همین نتیجه‌گیری، رافائل گروسی به شورای حکام گزارش داده است که «اعتماد آژانس از اینکه بتواند علم لازم برای ادامه کارش را داشته باشد، هر روز کمتر می‌شود و در حال حاضر به شدت کاهش یافته است». او در ادامه افزوده «این کاهش اعتماد در صورت نیافتن راهی از سوی ایران، هر روز کمتر خواهد شد».
یکی از دلایل این سخت شدن شرایط برای بازرسان آژانس، مربوط به تجهیزاتی است که یا دسترسی به آنها نداشته‌اند و یا مهم‌تر از آن، نتوانسته‌اند محتویات ضبط‌شده توسط آنها را بازبینی کنند.
«کارت حافظه»؛ نیاز مبرم برای راستی‌آزمایی
در بخشی از گزارش محرمانه مدیرکل که در طول هفته پیش مورد بررسی شورای حکام قرار خواهد گرفت، آقای گروسی درباره چهار دوربین تأسیساتی در کرج توضیح داده و می‌گوید « ایران به این نهاد توضیح داده که این دوربین‌ها به دلیل حادثه‌ای در این تاسیسات، برداشته شده‌اند».
آقای گروسی می‌گوید حدود دو ماه کشمکش و نامه‌نگاری طرفین در این زمینه ادامه داشته و آژانس اصرار داشته که «پیش از آغاز دوباره ساخت لوله‌های سانتریفوژ در این مکان» دوربین‌های نظارتی باید بار دیگر نصب شوند.
محل و رخداد مورد اشاره مدیرکل آژانس، «اقدام خرابکارانه» در شرکت تکنولوژی سانتریفوژ ایران یا «تِسا»، در اوایل تیرماه امسال است. تهران در تأیید رسمی این رخداد حدود دو هفته تعلل کرد و در نهایت به صحبت از «آسیب مختصری به سقف یکی از سوله‌ها» اکتفا کرد.
در حالی‌که بنا بر گزارش مدیرکل آژانس ( که البته اشاره‌ای به ماهیت رخداد مورد نظر ندارد) وقتی که در نهایت تهران آماده نشان دادن دوربین‌های این تأسیسات شد، یکی از آنها به طور کامل منهدم شده، دوربین دوم به شدت ضربه دیده، و تنها دو دوربین از جهار دوربین سالم هستند. اگرچه که بنا بر شیوه‌ای که جمهوری اسلامی ایران از زمستان پی‌گرفته، بازرسان آژانس تصاویر این دوربین‌ها را ندیده و بر مبنای گزارش مدیرکل آژانس «در میان بقایای دوربین منهدم شده، حافظه و بخش ضبط کننده تصاویر ، در میان اقلامی که به آژانس نشان داده شده، نبوده است».
موضوع تأسیسات تِسا تنها یک نمونه از نیازهای بازرسان آژانس برای راستی‌آزمایی از تأسیسات اعلام شده ایران را نشان می‌دهد که حال بنا بر توافق تهران، قرار است دست‌کم خدمات رسانی به دوربین‌ها و جایگزین کردن حافظه آنها ادامه یابد، تا روزی که با «احیای برجام» متخصصان آژانس بتوانند صلح‌آمیز بودنِ اقدامات ایران در این تأسیسات را تأیید کنند.
سؤالات باقی‌مانده؛ گذشته‌ای که همچنان دامن‌گیر ایران است
اما همه چالش روابط تهران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی پیرامون راستی‌آزمایی از رفتار امروز جمهوری اسلامی در زمینه هسته‌ای نیست. از بیش از یک سال پیش مدیرکل آژانس، گزارشی مجزا به شورای حکام آژانس ارائه می‌دهد تا درباره وضعیت اجرای توافق پادمانی بر مبنای ان‌پی‌تی، پیمان عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای، گزارش دهد.
گزارشی کوتاه درباره روندی که آژانس تلاش کرده سؤال‌ها خود را در مقابل نمایندگان ایران قرار دهد، و درباره اماکن یا موادی که تهران درباره آن به آژانس گزارش نداده تحقیق کند، اما به جز در مقاطعی که تهران خود را آماده همکاری در این زمینه نشان داده، آژانس راه به جایی نبرده است.
یکی از بهانه‌های تهران در این زمینه این است که سؤالات این نهاد بین‌المللی برمبنای «آرشیو هسته‌ای ایران» شکل گرفته که در سال‌های اخیر توسط اسرائیل ربوده شد و در اختیار قدرت‌های غربی و همچنین آژانس قرار گرفت. مقام‌های اسرائیل می‌گویند این آرشیو سندی است که نشان می‌دهد تهران در پی ساخت سلاح اتمی بوده است.
تهران هم در مقابل نه تنها این اتهامات را رد کرده بلکه می‌گوید پرونده پرسش‌های آژانس درباره گذشته احتمالاً نظامی برنامه هسته‌ای ایران، که به پی‌ام‌دی مشهور است، در زمان اجرای برجام بسته شد، و نیازی به گشودن دوباره آن نیست.
اما رافائل گروسی مدیر کل نسبتاً تازه‌نفس آژانس، همچنان مصرانه در پی دریافت پاسخ به سؤالات نهاد تحت هدایتش است. از همین رو هم در توافقی که روز جمعه بیستم شهریور با محمد اسلامی، رئیس تازه سازمان انرژی اتمی ایران به دست آورد، به مواردی چون دیدار در اسرع وقت، در حاشیه کنفرانس عمومی آژانس در وین، و یا سفر قریب‌الوقوع رافائل گروسی به تهران «برای مذاکره در سطح عالی» و با هدف افزایش همکاری میان ایران و آژانس در زمینه‌های مختلف و گفت‌وگو درباره مسائل مورد نظر هر دو طرف اشاره شده است.
مارپیچ توافق تهران تا مذاکرات احیای برجام
واکنش مقام‌های اروپایی و روس به توافقی که رافائل گروسی در تهران به دست آورده، ضمن استقبال، حاوی یک واقعیت انکارناپذیر است و آن اینکه همه فرازونشیبی که تهران و آژانس در هفته‌های اخیر درگیر آن بودند، بی ارتباط به مذاکراتِ متوقف‌شده برای احیای برجام نیست. انریکه مورا تسهیل‌گر مذاکرات احیای برجام در وین و دیپلمات ارشد اتحادیه اروپا در این مذاکرات، روز بیستم شهریور در حساب توئیتر خود نوشته بود که توافق تهران و آژانس فضایی برای دیپلماسی ایجاد می‌کند.
اما با روی کار آمدن دولت ابراهیم رئیسی، رویکرد تهران به « دیپلماسی» که در روزهای گذشته میان مقام‌های اروپایی، آمریکایی و روس در پایتخت‌هایی چون پاریس و مسکو در جریان بوده -و به نوشته وبسایت امواج مدیا منجر به توافق تهران در قبال عدم صدور قطعنامه شورای حکام شده- مشخص نیست. نه تنها مشخص نشده که تهران چه زمانی به میز مذاکره برای احیای برجام بازمی‌گردد بلکه حتی هدایت‌کننده ارشد آن مذاکرات هم منصوب نشده است.
این روزها در تهران گمانه زنی درباره این موضوع شدت گرفته و به نظر می‌آید در میان طیف‌های مختلف اصولگرایان زورآزمایی پر فراز و نشیبی در جریان است و به نوشته رسانه‌هایی چون «اعتماد» و «امواج‌مدیا» تا اینجای کار پیشروی این رقابت نزدیکان سعید جلیلی، و مشخصا علی باقری کنی است که انتصاب او به سمت مذاکره کننده ارشد، می‌تواند مسیر پیشروی برجام را پرچالش‌تر از گذشته کند.
آقای باقری نه تنها رویکردی تندروانه و حداکثری در موضوع مذاکره با غرب دارد و از منتقدان برجام به شمار می‌رود بلکه عدم تسلط او به ملزومات اولیه دیپلماسی از جمله زبان مشترک میز مذاکره، انگلیسی، می‌تواند کار را چه در وین و چه شهرهای دیگر سخت‌تر کند.
