در روزهای اخیر گروه مطالعاتی بررسی خطرات جهانی ، که مقر آن در ژنو (سوئیس) است، دوازدهمین گزارش سالانه خود را منتشر کرد.
این موسسه بیش از یک دهه است که بر خطرات جهانی و روابط عمیق بین آنها تمرکز و براساس مطالعات دقیق و بررسی‌های کارشناسی گزارش خود را معمولاً درآستانه نشست مجمع جهانی اقتصاد (داووس) منتشر می کند.
گزارش امسال متمرکز است بر روندهای مداوم و طولانی که موجب قطبی شدن جامعه و سیاست شده و بر امر بهبود اقتصادی دنیا و سرعت تغییرات تکنولوژیک آن تاثیر منفی می گذارند. این مقاله برداشت آزادی است از این گزارش که در تهیه آن حدود ۷۵۰ کارشناس همکاری کرده اند.
این گزارش خطرات احتمالی ناشی از ۳۰ مقوله مهم و ۱۳ روند اصلی را که می تواند موجب تشدید تهدیدات جهانی در یک بازه زمانی ده ساله شود مورد بررسی قرار داده است. در این گزارش آمده است که سال ۲۰۱۶ سال تبلور بحران هایی بود که موجب انتخاب رهبران پوپولیستی، همراه با از دست رفتن اعتقاد و اعتماد به نهاد‌ها و همکاری‌های بین المللی شد.
اما ریسک‌های جهانی فقط ناشی از تحولات دنیا در طول یک سال نیستند، بلکه در طول زمان پدید می آیند و برای درک دلایل و علل شکل گیری و تحقق آنها باید دوره زمانی طولانی تری بررسی شود. به همین دلیل این گروه گزارش امسال خود را با مطالعه روندهای فراگیر در بیش از یک دهه اخیر منتشر کرده است. انتشار این گزارش در آستانه نشست داووس حایز اهمیت فوق العاده‌ای است چرا که در این باشگاه کشورهای ثروتمند جهان، آگاهی از ریسک‌ها و تهدیداتی که متوجه تمامی جهان است از عوامل اصلی و تعیین کننده در تصمیم گیری و سیاستگذاری برای آینده خواهد بود.
این گروه از سال ۲۰۰۶ به صورتی منظم گزارش‌های خود را منتشرکرده است. گزارش امسال در ۷۸ صفحه، توجه تصمیم گیرندگان جهانی را به ماهیت تکاملی و نحوه تکوین خطرات و رابطه عمیق بین آنها جلب میکند.
مثال زیر می تواند به درک روابط عمیق بین عوامل ریسک کمک کند:
کوتاهی در سرمایه گذاری، بی‌توجهی نسبت به بروز رسانی و امنیت شبکه‌های اطلاعات در ارتباط با زیرساخت‌های حیاتی (مانند انرژی، حمل و نقل، و ارتباطات) می تواند تاثیرات مستقیمی بر نابودی کامل سیستم زیر ساخت‌ها داشته باشد؛ اما همین کوتاهی موجب تهدیدات دیگری می شود که به صورتی زنجیره‌ای عمل می کنند. مثلاً حملات سایبری به حملات تروریستی و منازعات بین دولت‌ها منتهی می شود که خود موجب مهاجرت‌های وسیع مردم در مناطق مورد نزاع خواهد گردید.
مورد دیگر اینکه تقلب و سرقت اطلاعات تاثیرات مخرب و منفی در پیشرفت تکنولوژیک دارد و در نهایت موجب عدم اشتغال و یا کاهش اشتغال زایی می گردد. در حالی که پدیده کاهش اشتغال، عدم اشتغال و بیکاری زمینه ساز بی‌ثباتی عمیق در سطح جوامع، و فشل شدن دولت‌ها می شود.
چالش‌های کلیدی – بر اساس منابع مورد اشاره در این گزارش مهمترین ریسک هایی که با یکدیگر ارتباط زنجیره‌ای دارند عبارتند از:
۱- بیکاری و کار ناکافی - بی‌ثباتی عمیق اجتماعی
۲- مهاجرت‌های ناخواسته در مقیاس وسیع – فشل شدن حاکمیت و یا بحران‌های مشابه آن
۳- عدم توفیق در تطبیق نیاز‌ها به موازات تغییرات اقلیمی - بحران آب
۴- عدم توفیق حکومت‌های ملی - بی‌ثباتی عمیق اجتماعی
۵- منازعات داخلی دولت‌ها که نتایج آن به منطقه لبریز کند - مهاجرت‌های ناخواسته در مقیاس وسیع
نکات فوق جنبه هایی از ارتباط عمیق بین ریسک هایی است که به عنوان نمونه در این گزارش بررسی شده اند. گزارش بر پنج چالش کلیدی اشاره دارد.
چالش اول - نابرابری فزاینده در درآمد و توزیع ثروت - در این مقوله به اقتصاد، رشد و اصلاحات توجه می شود. این اعتقاد وجود دارد که نارضایتی نسبت به نظم موجود تبدیل به عامل موثری در پیروزی‌های انتخاباتی سال گذشته شده است. علیرغم اینکه در بخش هایی از دنیا صلح و رفاه وجود دارد، در بسیاری از کشورها نیز احساس نارضایتی اقتصادی موجب ظهور سیاست‌های پوپولیستی و واکنش علیه پدیده جهانی سازی گردیده است. بحران اقتصاد جهانی و تضعیف اقتصادی کشورها موجب این وضعیت شده اما امروز، تقویت اقتصاد دیگر به تنهایی درمان گسل و شکسته شدن چارچوبه‌های اقتصادی نیست. سرمایه داری بازارمحور به اصلاحات اساسی تری نیاز دارد؛ وجامعه ازفقدان همبستگی بین طبقات بهره مند از درآمد‌های بالاتر ملی وعدم توزیع ثروت در اقشار پائین تر رنج می برد.
اقتصاد مهم است. نابرابری رو به فزونی در درآمد به احتمال زیاد یکی از روندهای تعیین کننده تحولات اجتماعی دنیا طی ده سال آینده خواهد بود. بیکاری و بی‌ثباتی اجتماعی تهدید دومی است که در ادامه همین روند ظاهر می شود. با اینکه نابرابری اقتصادی در میان کشورهای دنیا رو به کاهش بوده، اما، در داخل کشورها انحصار ثروت در دست تنها ۱% از قشر بالای جامعه بوده است. این پدیده بخصوص در ایالات متحده، بریتانیا، کانادا، ایرلند، و استرالیا مشاهده می شود. هرچند در آلمان، ژاپن، فرانسه، سوئد، دانمارک یا هلند چنین پدیده‌ای فراگیر نیست.
چهار خطر از ده خطر عمده‌ای که در گزارش امسال آمده اند با "عدم توفیق در تطبیق نیاز‌ها به موازات تغییرات اقلیمی، و بحران آب" ارتباط مستقیم دارند. این نشان می دهد که غیرموثر بودن مدیریت مشترکات جهانی مانند اقیانوس ها، اتمسفر، و سیستم آب و هوایی، می تواند پیامد‌های اسفباری در سطح جهانی داشته باشد. مثلاً تغییر الگوهای آب و هوا یا بحران آب می توانند خطر منازعات ژئوپولیتیکی را مانند منازعات داخلی و منطقه‌ای افزایش داده و موجب مهاجرت‌های نا خواسته به ویژه به سمت مناطق آسیب پذیر شوند.
چالش دوم – جامعه و بازسازی آن – مسایل مربوط به هویت و فرهنگ از مسایل فاجعه بار سال گذشته بوده اند. این بخشی از روندهای گسترده تر و موثر در سطح داخلی و بین المللی است. تحولاتی که در درون اتحادیه اروپا موجب افزایش استقلال طلبی گردید تحت تاثیر مهاجرت‌های گسترده‌ای بود که در یک دهه اخیر به سمت و سوی اروپا انجام شد. در خارج از اتحادیه اروپا نیز قطبی شدن به شدید‌ترین وجه آن در ترکیه مشاهده شد که ریشه آن به ۲۰۱۰ بر می گردد که همزمان روسیه با شدت و حدت سیاست هویت محور خود را علنی کرد. در گزارش منتشر شده پیش بینی می شود طی ده سال آینده عوامل زیر بر این روند تاثیر گزار باشند:
- تشدید قطبی شدن جوامع
- فزونی گرفتن احساسات ملی گرایی
- عدم توفیق حکومت‌های ملی
به نظر می رسد قطبی شدن شدید جوامع و افزایش احساسات ملی گرایی توانایی ماندگاری در دراز مدت را دارند و به همین اعتبار گروهی از ریسک‌های اجتماعی و سیاسی را تشدید می کنند.
چالش سوم –انقلاب صنعتی چهارم – شواهد نشان می دهد تغییرات تکنولوژیک می تواند بهتر از جهانی شدن علل زوال صنعتی و کاهش بازار کار را توضیح دهد. در جهان امروز، تولید، تحرک، ارتباط، انرژی، و سایر سیستم‌ها با سرعت و دامنه‌ای بی‌سابقه در حال تغییر و دگرگونی هستند. همین دگرگونی‌ها قادرند همه چیز‌از اشتغال گرفته تا الگوهای روابط اجتماعی و ثبات ژئوپولیتیکی- را تحت تاثیر قرار دهند. همگرایی بین تکنولوژیهای دیجیتال، بیولوژیک و فیزیکی چیزی است که انقلاب صنعتی چهارم نام گرفته و موجب تشدید ریسک‌های موجود و پیدایش ریسک‌های جدیدی در سطح جهانی شده است.
شاید به دلیل همه جا حاضر بودن تکنولوژیهای جدید، کارشناسان تمایل چندانی نشان نداده اند که ریسک‌های تکنولوژیک را در زمره موثر‌ترین و یا محتمل‌ترین ریسک‌ها به حساب آورند. علت دیگر این قضیه آنست که در سال جاری ماتریس ریسک‌های در حال دگرگونی، تنها یک ریسک بسیار مهم یعنی تقلب و سرقت اطلاعات یا حملات سایبری را، درردیف ششم ریسک‌های محتمل قرار دادند.
اقتصاد دانان معتقدند بین سالهای ۱۹۹۷-۲۰۰۷ حدود هشتاد و شش درصد از مشاغل تولیدی در ایالات متحده ناشی ازافزایش بهره وری، و تنها چهارده درصد از مشاغل بخاطر تجارت از دست رفت. ارزیابی‌ها نشان می دهد که تاثیرات مضر تکنولوژی در بخش‌های غیر تولیدی بازار کار سرعت خواهد گرفت؛ و در این راستا رُباط ها، سنسور‌ها و فراگیری‌های ماشینی جایگزین نیروی انسانی درفرآیند تولید و خدمات خواهند شد.
گشایش اولین فروشگاه موسسه آمازون در آمریکا که در آن فروشنده و صندوقدار وجود ندارد و پولی نیز رد و بدل نمی شود، از نظر بازار کار نشانه حذف نیروی انسانی در چرخه خرید و فروش محسوب می شود. طبیعتا ادامه این روند می تواند تعداد کارکنان بخش‌های فروشگاهی را به شدت کاهش دهد.
تخمین‌های دانشگاهی در سال ۲۰۱۳ خبر ازاین می دادند که ۴۷% از مشاغل در معرض خطر نابودی قرار دارند. در سال ۲۰۱۶ یک مطالعه در اروپا این رقم را به ۹% کاهش داد؛ اما در ۲۰۱۵ مطالعه دیگری نشان داد که اگر کمپانی‌ها بخواهند می توانند ۴۵% از فعالیت‌های کارگران را تبدیل به کارهای ماشینی کنند. بنابراین در دهه‌های آینده ریسک قابل ملاحظه‌ای در این بخش پیش بینی می شود.
چالش چهارم – تقویت همکاری‌های ژئوپولیتیکی – علایم هشدار دهنده‌ای در زمینه شانه خالی کردن کشورها از تعهدات خود در زمینه ادامه همکاری‌های جهانی مشاهده می شود. برخی از کشورها از اجرای تعهداتی که برای حفظ امنیت بین المللی پذیرفته اند شانه خالی می کنند. در سال ۲۰۱۶ روسیه، آفریقای جنوبی، برونئی، و گامبیا از همکاری در دیوان بین المللی کیفری خودداری کردند . چین رای دادگاه بین المللی را در قبال دریای جنوب چین نپذیرفت. همچنین رئیس جمهور جدید ایالات متحده در نظر دارد ازبرنامه جامع اقدام مشترک (برجام) یا توافقنامه هسته‌ای با ایران خارج شود. خروج سهامداران اصلی از توافقنامه‌های اقتصادی بین المللی مانند پیمان تجاری وسرمایه گزاری ترانس پاسیفیک، ویا پیمان تجاری و سرمایه گذاری ترانس آتلانتیک علایم مشابهی هستند.
در سوریه، به درازا کشیدن جنگ و فقدان همبستگی بین قدرت‌های بزرگ جهانی برای رسیدن به توافق، موجب تضعیف سازمان ملل متحد شده و حتی رسیدن به یک راه حل و یافتن راهی برای رساندن کمک‌های بشر دوستانه را با مشکلات اساسی روبرو کرده است. در برابر آمار بالای کشته شدگان غیر نظامی، از جمله کشته شدگان در حملات شیمیایی، برخورد‌های عملی موثری صورت نگرفته و سنت دیرینه قوانین و هنجارهای بشر دوستانه رعایت نشده است.
چالش پنجم – اقدامات مربوط به محیط زیست – بررسی‌های گروه نشان می دهد خطرات محیط زیستی به صورت خوشه‌ای و به هم پیوسته هستند. در این رابطه تغییرات شدید آب و هوا، و بحران آب را می توان به عنوان بالاترین ریسک‌ها نام برد که در طی هفت سال اخیر در انتشارات این گروه از آن یاد شده است. خطرات زیست محیطی با دیگر گروههای ریسک ارتباط نزدیک دارند.
چهار خطر از ده خطر عمده‌ای که در گزارش امسال آمده اند با "عدم توفیق در تطبیق نیاز‌ها به موازات تغییرات اقلیمی، و بحران آب" ارتباط مستقیم دارند. این نشان می دهد که غیرموثر بودن مدیریت مشترکات جهانی مانند اقیانوس ها، اتمسفر، و سیستم آب و هوایی، می تواند پیامد‌های اسفباری در سطح جهانی داشته باشد. مثلاً تغییر الگوهای آب و هوا یا بحران آب می توانند خطر منازعات ژئوپولیتیکی را مانند منازعات داخلی و منطقه‌ای افزایش داده و موجب مهاجرت‌های نا خواسته به ویژه به سمت مناطق آسیب پذیر شوند.
جدید‌ترین تحلیل‌ها توسط کمیساریای عالی سازمان ملل متحد برای پناهندگان نشان می دهد که از سال ۲۰۰۸ به طور متوسط ۵/۲۱ میلیون نفر همه ساله به دلیل تغییرات اقلیمی جابجا می شوند. علاوه برآن، به گزارش دفتر سازمان ملل متحد برای کاهش خطرات فاجعه انگیز، فقط در سال ۲۰۱۵ بلایای طبیعی بر زندگی قریب به یک میلیارد نفر آسیب رسانده است.
جوامع متعددی از آلاسکا گرفته تا جزایر فیجی و کیریباتی مجبور به جابجایی شده یا برای جابجایی برنامه ریزی کرده اند. به پیش بینی بانک جهانی کمبود آب می تواند به افزایش فشار‌های اجتماعی در نقاطی مانند خاور میانه شود و در همین نواحی دست کم ۶% تولید ناخالص ملی را تا سال ۲۰۵۰ درمعرض خطر قرار دهد.
دوازدهمین گزارش خطرات جهانی در شرایطی منتشر می شود که روندهای ریشه دار خطرات اجتماعی و اقتصادی به نحو فزاینده‌ای در جای جای جهان آشکار می شوند. نابرابری بویژه در زمینه اقتصاد جهانی، مشروعیت سرمایه داری جهانی را تحت الشعاع قرار می دهد و در عین حال موجب قطبی شدن فرهنگی- جتماعی شده و بر روند تصمیم گیری تاثیر می گذارد. تکنو لوژی راه کارهایی را برای بسیاری از مسایل جهانی ارائه می کند اما سرعت تغییرات تکنولوژیک تاثیرات نا مطلوبی دارد که باید برایش چاره اندیشی شود. بشر باید سریعاً برای کاستی‌ها و مدیریت بهینه تکنولوژی‌ها راه چاره‌ای بیاندیشد. و آخرین کلام اینکه به عقیده تهیه کنندگان این گزارش ما باید سیستم همکاری بین المللی را تقویت و در مقابله با ریسک‌های جهانی مسئولانه ایفای نقش کنیم.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
یادداشت‌ها و گفتارها نظرات و آرای نویسندگان خود را بازتاب می‌دهند. آنها بیانگر دیدگاهی از سوی رادیو فردا نیستند.
- جلیل روشندل – استاد علوم سیاسی و امنیت بین المللی در دانشگاه ایالتی کارولینای شرقی
