شمالگان در گذشته بین کشورهای مجاور به‌طور مساوی تقسیم شده بود، اما در سال ۱۹۹۷ روسیه به کنوانسیون سازمان ملل در مورد حقوق دریاها پیوست که بین آب‌های سرزمینی، منطقهٔ مجاور دریای سرزمینی و فلات قاره (منطقهٔ انحصاری اقتصادی) تفاوت قائل است.
براساس این کنوانسیون، همسایگان اقیانوس شمالی ۱۰ سال فرصت داشتند تا دربارهٔ گسترهٔ فلات قاره به توافق برسند اما اختلاف‌ها تا به امروز حل نشده است.
تحقیق جدید رادیو آزادی/رادیو اروپای آزاد به تلاش‌های روسیه برای «تصاحب قطب شمال» اختصاص یافته است و از تاریخچهٔ پرتلاطم تنها پایگاه سیار جهان در شمالگان پرده برمی‌دارد.
آشنایی سرنوشت‌ساز
در اوایل دههٔ ۹۰ میلادی، کریستین دومارلیو و برنار بیویگ، دو جهانگرد فرانسوی در ازای سرمایه‌گذاری سنگین در موزهٔ شمالگان در سن‌پترزبورگ، موفق شدند مجوز برگزاری تورهای شمالگان را دریافت کنند. با این هدف آن‌ها در ابتدا یک پایگاه کوچک در سیبری و سپس یک پایگاه روی یخ به نام «بارنئو» احداث کردند.
آن‌ها غیر از مدیریت تورهای شمالگان برای گردشگران ماجراجو، مشغول جمع‌آوری بازمانده‌های ماموت‌ها نیز بودند و روزی موفق شدند در میان یخ‌ها، کلهٔ کامل یک ماموت را پیدا کنند. دغدغۀ آن‌ها، انتقال این کله به همراه یخ پیرامونش به پایگاه‌شان در سیبری بود.
همان‌جا آن‌ها با دو نفر آشنا شدند: فردریک پائولسن و آرتور چیلینگاروف. اولی در ادامهٔ سفرهای خود به دوردست‌ترین نقاط زمین خواهان بازدید از قطب شمال بود و دومی آرزو داشت در قطب شمال ۶۰ سالگی خود را جشن بگیرد. مقرر شد این دو پول سفر و پیدا کردن بالگرد را برعهده بگیرند و در مسیر به قطب شمال با همراهی جهانگردان فرانسوی، کلهٔ منجمد ماموت را به مقصد برسانند.
با این حال، بالگرد نتوانست به دلیل نازک شدن یخ‌ها در پایان فصل فرود آید؛ کلهٔ منجمد ماموت فاقد سلول‌هایی بود تا طرح دومارلیو و بیویگ برای همسانه‌سازی ماموت‌ها تحقق یابد و حتی تمام بطری‌های شامپان مخصوص جشن تولد از شدت سرما ترکیدند. هرچند آن سفر به ظاهر ناموفق بود اما همان آشنایی، به نقطهٔ عطفی در ادعای روسیه برای مالکیت قطب شمال مبدل شد.
میلیاردری که قطب شمال را «تحویل روسیه داد»
۱۷ سال پیش دو زیردریاپیما (بثی‌سکف) روسی به اعماق اقیانوس منجمد شمالی در نقطه‌ای که محور چرخشی فرضی از سطح زمین عبور می‌کند، رسیدند.
شش سال بعد فردریک پائولسن، میلیاردر سوئدی صاحب کارخانه‌های داروسازی در مصاحبه با مجلهٔ فوربس این سفر را دشوارترین و پرچالش‌ترین ماجرای زندگی خود توصیف کرد. این در حالی است که به گفتهٔ پائولسن، او تنها انسان روی زمین است که موفق شده از هشت نقطه در دوردست‌ترین مناطق کرهٔ زمین بازدید کند. این مصاحبه با عنوان «میلیاردری که ترس را نمی‌شناسد»، منتشر شد.
اما بنابر تحقیق بخش روسی رادیو آزادی/رادیو اروپای آزاد، طرح دستیابی به اعماق دریایی در قطب شمال به دههٔ ۹۰ قرن گذشتهٔ میلادی و توافقی بازمی‌گردد که بین آلفرد مک‌لارن، فرمانده پیشین زیردریایی آمریکایی «کوینزشیپ» (که از ۲۰ سال قبل، پس از کاوش مخفیانه در سیبری کف اقیانوس شمالگان را نقشه‌برداری کرده بود) و دان والش اقیانوس‌شناس مشهور به شرکت در فرو رفتن به خندق ماریانا حاصل شد.
قرار بود آن‌ها از کمک مایک مک‌داوئل، مبلغ ورزش اهل استرالیا که مسئول تأمین بودجهٔ لازم بود و آناتولی سگالویچ طراح روس بثی‌سکف «میر» بهره‌مند شوند. اما تدارک این سفر بیش از ۱۵ سال به درازا کشید و نهایتاً به گفتهٔ مک‌لارن، ایدهٔ او به سرقت رفت.
تیم نهایی عبارت بود از: فردریک پائولسن و آلفرد مک‌داوئل در بثی‌سکف «میر-۱» و در بثی‌سکف «میر-۲»، سگالویچ به همراه آرتور چیلینگاروف و ولادیمیر گروزدف که هر دو در آن روزها، از قانون‌گذاران دوما بودند.
میلیاردر سوئدی تمام هزینه‌های سفر (حدود پنج میلیون دلار) را پرداخت و همتایان روس او، عهده‌دار مجوزهای لازم شدند. مأموریت مقام‌های سیاسی روس، «جمع‌آوری شواهد برای ثابت کردن مالکیت روسیه بر پشتهٔ لومونسف» (پشتهٔ زیردریایی با طول ۱۸۰۰ کیلومتر میان سیبری و مجمع‌الجزایر قطبی کانادا) اعلام شده بود.
یک ماه پس از غواصی به اعماق شمالگان، دولت روسیه رسماً پشتهٔ لومونسف را متعلق به خاک خود اعلام کرد. چیلینگاروف، گروزدف و سگالویچ از دست ولادیمیر پوتین نشان «قهرمان روسیه» دریافت کردند و فردریک پائولسن به «مدال دوستی» نایل شد.
اما ادعای ارضی روسیه با انتقادهای تند آمریکا، دانمارک و کانادا رو‌به‌رو شد. پیتر مک‌کی وزیر خارجهٔ وقت کانادا گفت: «دوره‌ای که با گذاشتن یک پرچم در نقطه‌ای از زمین می‌شد ادعای مالکیت آن را کرد به سر آمده است و روسیه دست‌کم ۳۰۰ سال دیررسیده.»
دست‌به‌دست شدن «پایگاه بارنئو»
بیشتر منابع، سال تأسیس نخستین پایگاه روی یخ در شمالگان به نام «بارنئو» را ۲۰۰۱ و مؤسس آن را آلکساندر اورلوف ذکر می‌کنند و به این‌که این پایگاه به دست دو جهانگرد فرانسوی ایجاد شده بود و آن‌ها ۱۰ سال مدیریت آن را برعهده داشتند، اشاره نشده است.
آلکساندر اورلوف با معرفی چیلینگاروف، رئيس انجمنی با عنوان «قطب» شد و از سال ۲۰۰۱ یک پایگاه نزدیک پایگاه فرانسوی‌ها ایجاد کرد. سه سال بعد مجوز برگزاری تورهای شمالگان برای فرانسوی‌ها از سوی دولت روسیه لغو شد، بی‌توجه به این‌که قرار بود در قطب شمال، مسابقۀ ماراتن برگزار شود و شرکت‌کنندگان از کشورهای مختلف برای حضور در آن رقابت هزینهٔ شش رقمی بابت تور خود پرداخت کرده بودند.
دومارلیو و بیویگ در ابتدا سعی کردند دربارهٔ شرایط ادامهٔ کار با روس‌ها مذاکره کنند اما دریافت «تهدیدهای جانی» بر حضور‌شان در شمالگان نقطهٔ پایانی گذاشت.
به استناد منابع بخش روسی رادیو آزادی/رادیو اروپای آزاد، آلکساندر اورلوف یکی از چهره‌های کلیدی مهم‌ترین گروه مجرم آن دوره موسوم به «سولتزف» بود. مجرمان این گروه در قاچاق سلاح و مواد مخدر دست داشتند و مظنون به قتل‌های متعدد از جمله در اروپا بودند.
همزمان سرگئی میخایلوف رئيس این گروه مجرمان از حامیان مالی اصلی انجمن «قطب» بود و همراه با اورلوف و چیلینگاروف به پایگاه «قطب شمال-۳۲» که در کنار «بارنئو» ایجاد شده بود، نیز سفر کرد. با این‌که میخائیلوف برای مدتی تمام هزینه‌های مالی این پایگاه را تأمین می‌کرد، او تنها کسی بود که به مهمانی ولادیمیر پوتین برای شرکت‌کنندگان سفرهای شمالگان در کرملین دعوت نشده است.
در سال ۲۰۱۷، ده روز پس از درگذشت آلکساندر اورلوف، شرکت «پولار هولدینگ» متعلق به فردریک پائولسن «بارنئو» را خریداری کرد و درصدد برآمد از این پایگاه همچنان برای اهداف توریستی استفاده کند. همه‌گیری کرونا و سپس جنگ در اوکراین و تحریم‌ها علیه روسیه این طرح را برهم زد؛ هرچند به کمک آرتور چیلینگاروف، چند گروه از جهانگردان طی دو سال اخیر توانسته‌اند از این پایگاه دیدار کنند. چلینگاروف اوایل ژوئن امسال درگذشت.
مهمان صرب «بارنئو»
در میان معدود بازدیدکنندگان «بارنئو» در دو سال گذشته یک مرد اهل صربستان بود. عکسی از او پرچم به دست از سوی رهبر یک حزب طرفدار روسیه در مونته‌نگرو منتشر شده است و حتی ویدئویی از او در حال رقصیدن با گروهی از مقام‌های روس در نزدیکی قطب شمال از سوی کانال‌های تلویزیونی روسیه پخش شده است.
این مرد که در اواسط آوریل ۲۰۲۳ از «بارنئو» دیدار کرد و مدعی است نخستین صرب است که به قطب شمال رسیده، سرجان لولیچ است. سه هفته قبل از سفر او به قطب شمال، او در جمع گروهی از مجرمان و احتمالاً زیر نظر سازمان‌های اطلاعاتی روسیه به فرار جسورانهٔ آرتیوم اوس از بازداشت در ایتالیا نقش داشت.
آرتیوم اوس در سپتامبر ۲۰۲۲ به‌دلیل قاچاق فن‌آوری‌های نظامی با نقض تحریم‌های غرب علیه روسیه از سوی دادگاه آمریکا محکوم شده و یک ماه بعد، پس از آن‌که در ایتالیا بازداشت شد، در حبس خانگی منتظر اجرای حکم استرداد بود.
او پسر آلکساندر اوس از دوستان ولادیمیر پوتین است که تا همین اواخر فرماندار منطقهٔ کراسنویارسک در سیبری بود و اکنون قانون‌گذار در شورای فدراسیون (مجلس علیای روسیه) است. فرار او به روسیه در محافل سیاسی-امنیتی ایتالیا جنجال آفرید.
تاکنون چهار تن از گروه هفت نفرۀ مظنونانی که به فرار اوس کمک کردند بازداشت شده‌اند، اما سردجان لولیچ در میان آن‌ها نیست. پس از دیدار او با فرماندار کراسنویارسک و سفر با جنگندهٔ نظامی روس به قطب شمال اثری از او دیده نشده و مکان اقامت کنونی‌اش نیز مشخص نیست.
نظامی‌گری «بارنئو»
اتحاد شوروی سابق بین سال‌های ۱۹۳۷ و ۱۹۹۱ بیش از ۳۰ پایگاه با عنوان «قطب شمال» داشت که همگی کاربرد دوگانه داشتند.
از سال ۲۰۱۴ و تعطیل شدن «قطب شمال-۳۲» (که با پول رئیس باند مجرمان ساخته شده بود)، «بارنئو» یگانه پایگاه روی یخ‌های در حال حرکت شمالگان است.
به گزارش رادیو آزادی/رادیو اروپای آزاد، از زمان راه‌اندازی این پایگاه توسط جهانگردان فرانسوی و تا ۲۰۱۴ این پایگاه تنها مورد استفادهٔ گردشگران بود و سالی حدود ۲۰۰ الی ۳۰۰ نفر با پرداخت ده‌ها هزار دلار از آن دیدار می‌کردند. در میان آن‌ها، چهره‌های سرشناس بین‌المللی به چشم می‌خورند؛ شاهزاده هری که در خاطراتش از شنا در دریای یخ‌زده و «منجمد شدن آلت تناسلی خود» یاد می‌کند، در اصل ماجرای خود در «بارنئو» را روایت کرده است.
اما در آوریل ۲۰۱۴ که توجه جهانیان به الحاق کریمه و تحریک جنگ در شرق اوکراین از سوی روسیه معطوف بود، در هزاران کیلومتری اوکراین تحول بسیار مهم دیگری نیز رخ داد: برای نخستین بار در تاریخ روسیه، گروهی از چتربازان روس در نزدیکی قطب شمال فرود آمدند و از آن پس به‌طور منظم در «بارنئو» حضور دارند.
جدال روسیه و ناتو بر سر شمالگان
از زمان اعزام نافرجام یک جنگندهٔ توپولف-۱۶ به پایگاه «قطب شمال-۶» در سال ۱۹۵۸که هنگام فرود صدمه دید و نهایتاً در اقیانوس دفن شد، آمریکا یک زیردریایی اتمی روانهٔ قطب شمال، و چند ایستگاه مخفی روی یخ‌های در حال حرکت تأسیس کرد.
برای اتحاد شوروی سابق و آمریکا، شمالگان از این بابت حائز اهمیت بود که کوتاه‌ترین مسیر هوایی برای پرتاب موشک از قطب شمال می‌گذرد.
با توجه به تغییرات اقلیمی و آب شدن یخ‌ها، کوتاه‌ترین مسیر دریایی نیز از همین راه برقرار می‌شود. محققان پیش‌بینی می‌کنند راه دریایی که در تابستان کاملاً عاری از یخ باشد ممکن است از حدود سال ۲۰۳۵ باز شود؛ اکتشاف انبوهی از ذخایر منابع طبیعی نیز بر اهمیت این منطقه افزوده است.
در سال ۲۰۱۴، روسیه واحدهای نظامی زمینی-دریایی موسوم به «نیروهای شمالگان» را تأسیس کرد که در ۵۰ پایگاه در طول بیش از۲۴ هزار کیلومتر از سواحل اقیانوس شمالی مستقر هستند.
از همان سال در «بارنئو» رزمایش‌های نظامی نیز به‌طور مکرر برپا می‌شوند و در سال ۲۰۱۹ این نیروها در رزمایش مشترک با چین شرکت کردند. چین مرزی با شمالگان ندارد اما مدعی حق بهره‌برداری از مسیرهای تجاری بالقوه است.
در اوایل سال ۲۰۲۲، همزمان با آغاز تهاجم گستردهٔ نظامی علیه اوکراین، دولت روسیه طرح مجهز کردن مسیرهای بالقوهٔ شمالگان به ناوگان نظامی و غیرنظامی را تصویب کرد. مقام‌های آمریکایی بارها اذعان کرده‌اند ایالات متحده آمریکا در این زمینه به میزان قابل ملاحظه‌ای از روسیه عقب افتاده است.
