نهادهای امنیتیِ شماری از کشورهای عربی در پی مرگ بیش از یک‌هزار زائر در مراسم دینی حج امسال در مکه، تا کنون دهها فرد مظنون به اعزام غیرقانونی حجاج را بازداشت کرده‌اند؛ راه‌اندازی «تورهای غیرقانونی حج» و «قاچاق انسان» از اتهام‌های بازداشت‌شدگان است.
مقام‌های عربستان سعودی تأیید کرده‌اند که بیش از ۱۳۰۰ نفر در مراسم حج امسال جان باختند و دلیل مرگ بیشتر جان‌باختگان «گرمازدگی» بوده است.
دمای هوا در روزهای برگزاری مراسم حج امسال به شکل کم‌سابقه‌ای افزایش یافت؛ به‌طوری که دمای هوا در مکه در ساعت‌های میانی روز به نزدیک ۵۲ درجۀ سانتی‌گراد رسید.
به گفتۀ مقام‌های سعودی، اکثر افرادی که در مراسم حج امسال جان باختند، به شکل غیرقانونی و بدون مجوز در این مراسم شرکت کرده بودند.
بازداشت‌های گسترده
بیشترین افرادی که در مراسم حج امسال جان باختند، از کشور مصر بودند. رسانه‌ها مرگ دست‌کم ۶۵۸ شهروند مصری را در مراسم حج اعلام کرده‌اند.
بر اساس گزارش‌های منتشر شده در رسانه‌های مصر، تا کنون حدود ۴۵۰ تن از دلالانی که در مرگ حجاج مصری مقصر به‌شمار می‌روند، بازداشت شده‌اند.
وب‌سایت خبری «قاهره ۲۴» گزارش داده است که فهرست‌های کاملی از نام دلالان مصری حج که در در حال حاضر خارج از کشور هستند، در اختیار نهادهای امنیتی قرار گرفته است و به محض بازگشت این افراد به مصر، بازداشت خواهند شد.
عبدالفتاح السیسی، رئيس‌جمهور مصر، با هدف پی‌گیری این پرونده دستور تشکیل یک «کمیتۀ بحران» را صادر کرده است. در بیانیۀ این کمیته آمده است: «مصطفی مدبولی، نخست‌وزیر مصر فرمان ابطال مجوز ۱۶ آژانس مسافرتی را صادر کرده که با دور زدن قوانین، افراد را بدون مجوز برای شرکت در مراسم حج، به مکه رساندند. مدیران این آژانس‌ها نیز بازداشت و در اختیار دادستانی قرار گرفته‌اند.»
سخنگوی دولت اردن نیز اعلام کرده است که در پی مرگ دهها شهروند اردنی در مراسم حج امسال، نهادهای امنیتی این کشور، دهها مظنون به اعزام «بدون مجوز» افراد به این مراسم را بازداشت کرده‌اند.
قیس سعید، رئیس‌جمهور تونس، نیز پس از تأیید مرگ ۴۹ شهروند این کشور در مراسم حج امسال، ابراهیم الشائبی وزیر امور دینی تونس را از این سمت برکنار کرد.
بنا بر اعلام مقام‌های تونسی، از میان جان‌باختگان، ۴۴ نفر با روادید گردشگری به عربستان سعودی رفته بودند و مجوز شرکت در مراسم حج نداشتند.
نقش آژانسهای مسافرتی
شمار چشمگیر جان‌باختگان مراسم حج امسال، به سوال‌ها و ابهام‌های گوناگون پیرامون عملکرد آژانسهای مسافرتی در کشورهای مختلف منجر شده است؛ مسئولیت انتقال، تنظیم و اسکان حجاج خارجی در شهر مکه، بر عهدۀ آژانسهای مسافرتی است.
بنا بر اعلام فهد الجلاجل، وزیر بهداشت عربستان سعودی، شمار جان‌باختگان حج امسال تا کنون به هزار و ۳۰۱ تن رسیده است. به گفتۀ این مقام سعودی، ۸۳ درصد حجاج جان‌باخته به شکل غیرقانونی و بدون مجوز در مراسم شرکت کرده بودند.
شبکۀ سعودی الاخباریه، به نقل از الجلاجل گزارش داده است اکثر این افراد پس از آن جان باختند که «مسیرهای طولانی را زیر نور آفتاب، بدون سرپناه یا استراحت طی کردند و برخی از آن‌ها از افراد سالخورده یا مبتلا به بیماری‌‌های مزمن بودند».
«جهان زیرزمینی قاچاقچیان»
روزنامۀ آمریکایی نیویورک تایمز هم نوشته است که مرگ بیش از هزار تن از شرکت‌کنندگان در مراسم حج امسال، نگاه‌ها را به سوی «جهان زیرزمینی برگزارکنندگان تورهای غیرقانونی، قاچاقچیان و کلاه‌برداران جلب می‌کند؛ افرادی که می‌خواهند از آن‌هایی که به دنبال ادای وظیفۀ دینی خود و سفر به مکه هستند، سوءاستفاده کنند».
بر اساس این گزارش، «حجاج قانونی و دارای مجوز حج، به وسیلۀ اتوبوس‌های مجهز جابه‌جا می‌شوند و در چادرهای مجهز استراحت می‌کنند. این در حالی است که حجاج بدون مجوز معمولاً در معرض عوامل جوی سخت قرار می‌گیرند و بیش از دیگران ممکن است گرمازده شوند».
عربستان سعودی عموماً آمار سالانۀ مرگ‌ومیرهای مراسم حج را اعلام نمی‌کند. به همین دلیل هنوز مشخص نیست که آیا شمار جان‌باختگان امسال بی‌سابقه بوده است یا نه.
برای نمونه تنها در سال گذشته، بنا بر اعلام رسانه‌های اندونزی، دست‌کم ۷۷۴ نفر از شهروندان این کشور در مراسم حج جان باختند.
یک مقام سعودی که نخواست نامش فاش نشود به خبرگزاری فرانسه گفته است امسال بیش از یک میلیون و ۸۰۰ هزار زائر با مجوز در مراسم حج شرکت کردند، اما حدود ۴۰۰ هزار نفر نیز سعی کردند بدون مجوز و از راههای غیرقانونی، خود را به مکه برسانند.
به عبارت دیگر، از هر پنج زائر، یک نفر شروط وضع‌شده برای شرکت در مراسم حج را دور زده و توانسته بود از حلقۀ امنیتی که چند هفته پیش از آغاز مراسم حج در ورودی‌های مکه مستقر می‌شود، عبور کند.
پیامدهای یک تصمیم رسمی
عربستان سعودی به شهروندان این کشور که مجوز به دست می‌آورند و خارجی‌هایی که روادید ویژه دارند، اجازه شرکت در مراسم حج را می‌دهد.
اما از سال ۲۰۱۹، صدور روادید برای ورود به این کشور تغییر یافت به گونه‌‌ای که عربستان سعودی به شکلی گسترده، روادید گردشگری برای خارجی‌ها صادر می‌کند.
این تصمیم سبب شده است که هزاران خارجی موفق شوند در موسم حج، با قیمتی پایین‌تر اما به شکل غیرقانونی، خود را به مکه برسانند.
یک مقام امنیتی سعودی به خبرگزاری فرانسه گفته است که در سال ۲۰۲۳، یک میلیون و ۸۰۰ هزار نفر به شکل قانونی و حدود ۱۰۰ هزار نفر به شکل غیرقانونی در مراسم حج شرکت کردند.
خبرگزاری فرانسه همچنین داستان یک شهروند مصری با نام «محمد» را نقل کرده است که با روادید گردشگری وارد عربستان سعودی شده بود. به گفتۀ این شهروند مصری، او سپس توانسته بود در موسم حج با پرداخت حدود ۹۳۳ دلار به مدیر یک آژانس گردشگری، خود را به مکه برساند.
«محمد» برای دیدار با فرزندش که مقیم ریاض است، موفق به دریافت روادید گردشگری شده بود. او در گفت‌وگو با خبرگزاری فرانسه یادآور شده، سال‌هاست می‌کوشد به عنوان زائر قانونی مصر در مراسم حج شرکت کند، اما تا کنون بخت با او یار نبوده است.
قرعه‌کشی‌های ناامیدکننده
عربستان سعودی برای تنظیم مراسم حج، برای کشورها سهمیه تعیین می‌کند. شمار متقاضیانی که برای شرکت در مراسم حج ثبت‌نام می‌کنند زیاد است، از همین رو بسیاری از کشورها از جمله مصر، برای انتخاب افراد متقاضی که می‌توانند از سهمیۀ کشور استفاده کنند، اقدام به قرعه‌کشی می‌کنند.
هزینۀ شرکت در حج برای متقاضیانی که در روند قرعه‌کشی انتخاب می‌شوند، حدود ۳۷۰۰ دلار است. گزینۀ «حج آزاد» نیز وجود دارد که هزینه‌اش زیاد است و اکثر مردم توان پرداخت آن را ندارند.
نیویورک تایمز پس از گفت‌وگو با بستگان شماری از جان‌باختگان مراسم حج امسال نوشته است: «به نظر می‌رسد ناامیدی از حضور قانونی در مراسم حج، به دلیل ضعف اقتصادی و معیشتی، سبب شده شمار افرادی که از مصر و اردن تلاش می‌کنند به شکل غیرقانونی عازم حج شوند، افزایش یابد.»
هزینۀ حج آزاد، بسته به کشوری که فرد متقاضی از آن می‌آید، بین پنج تا ۱۰ هزار دلار تخمین زده می‌شود؛ مبلغی که از توان مالی بسیاری از افرادی که آرزوی شرکت در این مراسم دینی را دارند، خارج است.
اما همزمان، مسیرهای متعددی برای ورود غیرقانونی به مکه و شرکت در مراسم حج پیش پای افراد است. گزارش‌ها حاکی است افرادی که چند هفته پیش از مراسم حج با روادید گردشگری به عربستان سعودی سفر می‌کنند، با شبکه‌ای از دلالان و قاچاقچیان مواجه می‌شوند که آن‌ها را به شرکت در این مراسم دینی در ازای پرداخت مبلغی پول ترغیب می‌کنند.
برخی از این دلالان، کلاهبردارانی هستند که پس از دریافت مبلغ مورد نظرشان، بلافاصله ناپدید می‌شوند و برخی هم متقاضیان را از راههای دشوار به مکه می‌رسانند و سپس بدون امکانات رها می‌کنند.
