همچون هر سال، مؤسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک لندن، جمعه ۲۵ بهمن، ارزیابی سالانه خود از توان نظامی و هزینه دفاعی ۱۷۱ کشور جهان را در کتابی تحت عنوان «موازنه نظامی ۲۰۲۰» در ۱۰ فصل و ۵۳۶ صفحه انتشار داد.
در مقدمه این سالنامه آمده است: «بی‌ثباتی محیط امنیتی در سطح بین‌المللی کماکان از مهم‌ترین موضوعات مطرح در بحث‌های دفاعی است و برخی از پیش‌فرض‌های گذشته درباره سیاستگذاری‌های دفاعی و اولویت‌های تصمیم‌گیری زیر سؤال رفته است.»
این کار به بلاتکلیفی بیشتری دامن می‌زند و می‌تواند کشور‌ها را از پایبندی به روابط دفاعی و اولویت دادن به خرید‌های تسلیحاتی بازدارد. این در حالی است که توانایی‌های پیشرفته نظامی که با فناوری‌های بالقوه مخرب تقویت شده‌اند، گسترش می‌یابد.
فروپاشیدگی محیط امنیتی
«موازنه نظامی ۲۰۲۰» در تبیین عوامل بالقوه و بالفعل بی‌ثباتی و فروپاشیدگی محیط امنیتی در سطح بین‌المللی می‌گوید، نظم قانون‌محوری که در سال‌های بعد از جنگ جهانی دوم بر دنیا حاکم شده بود، به چالش کشیده شده است.
مصداق بارز این اتفاق، فروپاشی «پیمان منع موشک‌های هسته‌ای میان‌برد» موسوم به «آی اِن اِف» است که با عدم تعهد روسیه به آن و نگرانی فزاینده آمریکا در مورد چین برای تولید سلاح‌های منع‌شده در پیمان مذکور، تسریع شد. چین این پیمان را امضا نکرده بود.
با توجه به شرایط موجود، ناظران دفاعی و سیاسی به مسکو و واشنگتن چشم دوخته‌اند تا ببینند تنها پیمان باقیمانده برای کاهش تسلیحات استراتژیک، یعنی پیمان «استارت نو» تمدید خواهد شد یا نه. این پیمان که در سال ۲۰۱۰ در پراگ، پایتخت جمهوری چک، به امضای باراک اوباما و دیمیتری مدودف، رئیس‌جمهوری وقت روسیه، رسید، در فوریه ۲۰۲۱ منقضی می‌شود و تنها پیمانی است که زرادخانه‌های استراتژیک دو ابرقدرت هسته‌ای را محدود می‌کند.
این سالنامه در ادامه می‌گوید که جنگ در اوکراین، به‌رغم برقراری ارتباط میان مسکو و کی‌یف، متوقف نشده؛ کره شمالی آزمایش‌های موشکی خود را از سر گرفته گو این‌که در سال گذشته از آزمایش موشک‌های دوربرد خودداری کرده است؛ نیروی‌های مسلح در سطح جهان با چالش تروریسم و در آفریقا و خاورمیانه و شمال آفریقا با چالش درگیری و بی‌ثباتی مواجه‌اند؛ و جنگ‌های داخلی در یمن و لیبی کماکان ادامه دارد.
در این میان، داعش که بیشتر اراضی تحت تصرفش را از دست داده، همچنان یک تهدید محسوب می‌شود و شماری زیادی از جنگجویانش از زندان‌های تحت کنترل کرد‌های شمال سوریه در ماه‌های آخر سال ۲۰۱۹ گریخته‌اند. به موازات این، آمریکا شمار کارکنان نظامی‌اش را در شمال سوریه کاهش داده و ترکیه با اجرای عملیاتی چند، به مقابله با نیروی‌های کرد برخاسته و در شمال سوریه پیشروی‌هایی داشته است. رژیم اسد، ۹ سال پس از جنگ داخلی در سوریه و با کمک و حمایت روسیه و ایران، وضع نسبتاً مطلوبی دارد.
رتبه‌بندی هزینه‌ها در سال ۲۰۱۹
بررسی‌ها و داده‌های سالنامه «موازنه نظامی ۲۰۲۰» حاکی از آن است که آمریکا، چین، عربستان سعودی، روسیه و هند در سال ۲۰۱۹ رتبه‌های خود را از نظر هزینه‌های نظامی حفظ کرده‌اند.
در واقع مقایسه جدول رتبه‌بندی پانزده کشور جهان از نظر هزینه نظامی در سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که فقط جایگاه دو کشور ایتالیا و استرالیا در این سال تغییر کرده است. ایتالیا رتبه دوازدهم و استرالیا رتبه سیزدهم را دارد.
میزان هزینه‌های پانزده کشور جهان و رتبه‌بندی آن‌ها در سال ۲۰۱۹:
۱. آمریکا ۶۸۴.۶ میلیارد دلار؛
۲. چین ۱۸۱.۱ میلیارد دلار؛
۳. عربستان سعودی ۷۸.۴ میلیارد دلار؛
۴. روسیه ۶۱.۶ میلیارد دلار؛
۵. هند ۶۰.۵ میلیارد دلار؛
۶. بریتانیا ۵۴.۸ میلیارد دلار؛
۷. فرانسه ۵۲.۳ میلیارد دلار؛
۸. ژاپن ۴۸.۶ میلیارد دلار؛
۹. آلمان ۴۸.۵ میلیارد دلار؛
۱۰. کره جنوبی ۳۹.۸ میلیارد دلار؛
۱۱. برزیل ۲۷.۵ میلیارد دلار؛
۱۲. ایتالیا ۲۷.۱ میلیارد دلار؛
۱۳. استرالیا ۲۵.۵ میلیارد دلار؛
۱۴. اسرائیل ۲۲.۶ میلیارد دلار؛
۱۵. عراق ۲۰.۵ میلیارد دلار.
جهش هزینه‌های نظامی در جهان، پیشتازی آمریکا
در سال ۲۰۱۹، ارزش واقعی هزینه‌های نظامی در سطح جهان به میزان ۴ درصد در مقایسه با سال ۲۰۱۸ افزایش یافت. افزایش هزینه نظامی آمریکا و چین در همین سال، ۶.۶ درصد بود، ولی مبلغ و روند هزینه‌ها تفاوت داشت.
افزایش بودجه نظامی آمریکا در سال ۲۰۱۹، در یک دهه گذشته بی‌سابقه بوده است؛ بودجه‌ای که هر سال پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ سیر صعودی داشته است.
در مقابل، به‌رغم افزایش هزینه‌های نظامی در چین، آهنگ رشد این هزینه‌ها به سبب کند شدن نسبی رشد اقتصادی کاهش یافته است. از این رو، شکاف در روند هزینه‌های بین دو کشور که از سال ۲۰۱۰ باریک شده بود، از سال ۲۰۱۸ بار دیگر بیشتر شده است.
آمریکا همزمان با افزایش هزینه‌های نظامی و حفظ جایگاه خود به عنوان مهم‌ترین قدرت نظامی، از کمک‌های دفاعی و بودجه‌ای خود به هم‌پیمانانش کاسته است. نمونه بارز این اقدام آمریکا کاهش کمک به «ابتکار بازدارندگی اروپا»ست که بعد از انضمام شبه‌جزیره کریمه به روسیه، مقرر شده بود آمریکا حضور خود را در اروپا برای تقویت امنیت آن افزایش دهد.
روند سرمایه‌گذاری‌های دفاعی
شماره امسال «موازنه نظامی» می‌گوید هر دو کشور امریکا و چین مبالغ قابل‌توجهی را به تحقیق و توسعه و تولید تسلیحات، و به عبارت دیگر، سرمایه‌گذاری در امور دفاعی اختصاص داده‌اند، گو این‌که مبالغ یادشده دو کشور قابل مقایسه نیستند.
آمریکا حدود ۲۰۱ میلیارد دلار را صرف این‌گونه امور می‌کند در حالی که هزینه چین ۷۴.۴ میلیارد دلار است. به عبارت دیگر هزینه آمریکا نزدیک به سه برابر چین و بیشتر از کل هزینه‌های دفاعی این کشور است. در این ارتباط ، روسیه با هزینه ۲۱.۷ میلیارد دلار جایگاه سوم را دارد که یک‌دهم هزینه آمریکاست.
بررسی داده‌های سرمایه‌گذاری‌های دفاعی در سالنامه یادشده نشان می‌دهد که مبالغ اختصاص داده‌شده آمریکا برای تحقیق و توسعه و تولید و خرید تسلیحات به‌مراتب بالاتر از مبالغی است که هم‌پیمانان آمریکا در ناتو برای این کار در نظر گرفته‌اند.
با این همه، روند سرمایه‌گذاری‌های دفاعی و اختصاص بودجه برای تحقیق و توسعه در چارچوب هزینه‌های دفاعی کشور‌های اروپایی سیر صعودی داشته است. این رقم در ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به ترتیب ۱۹.۸ درصد و ۲۳.۱ درصد کل هزینه‌های دفاعی آن‌ها بود. در آمریکا این مبلغ به ۲۹ درصد هزینه‌های نظامی این کشور رسیده است.
گرچه چین از نظر سرمایه‌گذاری‌های دفاعی با آمریکا فاصله زیادی دارد ولی در عرصه آسیا پیشرو محسوب می‌شود. در سال ۲۰۱۹، سرمایه‌گذاری‌های چین معادل ۶۰ درصد کل هزینه‌ها در آسیا بود.
سرمایه‌گذاری‌های چین در زمینه‌های دفاعی و تحقیق و توسعه و احساس تهدید در برخی از کشور‌های منطقه مانند کره جنوبی، ژاپن و استرالیا باعث شده است این کشور‌ها میزان سرمایه‌گذاری‌های خود را افزایش دهند.
میزان سرمایه‌گذاری کره جنوبی در سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹، به ترتیب ۳۱ و ۳۱ درصد هزینه‌های نظامی آن بود. ژاپن در همین دو سال ، به ترتیب ۱۷ و ۲۲ درصد از هزینه‌های نظامی‌اش را به این کار اختصاص داد در حالی که استرالیا سرمایه‌گذاری دفاعی‌اش را در دو سال یادشده از ۲۰ به ۲۴ درصد افزایش داد.
اروپا، ناتو و التزام آمریکا
نارضایتی آمریکا از ناتو ناشی از هزینه دفاعی کشور‌های اروپایی است که نسبت به دوران جنگ سرد و سال‌های قبل از بحران مالی جهانی ۲۰۰۷-۲۰۰۸ کاهش یافته است. اما فشار آمریکا و بروز تغییرات آشکار امنیتی و تهدیدات در اروپا، به ویژه از سوی روسیه، باعث شده است کشور‌های اروپایی بودجه‌های نظامی خود را افزایش دهند. در مجموع کل هزینه این کشور‌ها در سال ۲۰۱۹، در مقایسه با سال قبل از آن، به میزان ۴.۲ درصد افزایش داشته است.
برخی از سیاستمداران اروپایی از جمله امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، با مطرح کردن افزایش توان نظامی اروپا و احیای دیالوگ استراتژیک با روسیه و همچنین زیر سؤال بردن التزام و پایبندی آمریکا به ناتو و استراتژی درازمدت واشینگتن، خواهان بازبینی نقش ناتو شده‌اند.
آمریکا به حضور یگان‌های نظامی‌اش در اروپای شرقی ادامه می‌دهد و در سال ۲۰۱۹ حضور نظامی‌اش را در منطقه خلیج فارس در واکنش به تهدیدات احتمالی از سوی ایران افزایش داد، به‌ویژه بعد از حمله ماه سپتامبر به تأسیسات نفتی آرامکو در عربستان سعودی. این اقدامات آمریکا دامنه گزینه‌های نظامی آمریکا را نشان می‌دهد، ولی بحث و تبادل نظر چندانی درباره استراتژی و تعیین هدف‌های درازمدت صورت نگرفته است.
با این همه، به‌رغم نگرانی‌ها درباره التزام و پایبندی آمریکا، کشور‌های اروپایی برای استقلال نظامی و رسیدن به کارایی لازم بدون کمک آمریکا، راه درازی در پیش دارند.
روسیه، چین و نوسازی تسلیحات
چین و روسیه نوسازی نظامی را خود را شتاب داده‌اند و در عرصه فناوری به پیشرفت‌هایی دست یافته‌اند. روسیه تحرک نیروهای تهاجمی هوارو و قدرت آتش آن‌ها را افزایش داده و در حال تلفیق پهپاد‌ها در سامانه‌های توپخانه‌ای خود است.
پیشرفت‌های چین که در رژه نظامی اکتبر ۲۰۱۹ در پکن به مناسبت هفتادمین سالگرد جمهوری خلق چین به نمایش گذاشته شد، چشمگیر بود. از جمله موشک‌های بالیستیک با برد بسیار بلند و جنگنده‌های نسل پنجم. این کشور ساخت دومین ناو هواپیمابر را در دست اجرا دارد و در زمینه ساخت موشک‌های هوابه‌هوا با برد بلند، پیشرفت فوق‌العاده‌ای داشته است.
در سطح استراتژیک، هر دو کشور به پیشرفت‌هایی در زمینه راه‌اندازی سامانه‌های موشکی مافوق صوت دست یافته‌اند. این سامانه‌ها ممکن است چالش جدی برای پدافند هوایی ایجاد کنند.
هر دو کشور تلاش دارند توان نظامی‌شان را با به‌کارگیری تکنولوژهای نوظهور و پیشرفته مانند هوش مصنوعی افزایش دهند.
چالش‌های پیشِ رو
در محیط امنیتی فعلی که مدام در حال تحوّل است و آکنده از رقابت‌های فزاینده، کشور‌های غربی دو گزینه دارند: هم‌افزایی و تلفیق تکنولوژِی‌ها و افزایش هزینه‌های دفاعی؛ و قبول وضعیت رقابتی و هنجار‌های موجود و تدوین استراتژی‌های لازم و سازگارکردن آن‌ها با شرایط یادشده.
در این راستا، یکی از مشکلات اساسی برای کشور‌های غربی این است که کشور‌های مخالف یا رقیب برای رسیدن به اهداف‌شان از راهبردهایی استفاده می‌کنند که از آستانه جنگ فراتر نمی‌رود. برای نمونه، ورود روسیه به شبه‌جزیره کریمه و انکار دخالت در جنگ در شرق اوکراین و یا انکار دست داشتن در حمله شیمیایی در خاک بریتانیا. مثال دیگر می‌تواند جمهوری اسلامی ایران باشد که با بهره‌گیری از گروه‌های نیابتی برای جنگ و درگیری، یک مزیت استراتژیک نسبت به دشمنانش دارد که به توانایی‌های نظامی کلاسیک تکیه می‌کنند.
واکنش به جنگ از طریق گروه‌های نیابتی، کمپین بدآگاهی (اشاعه اخبار نادرست) و یا عملیات نظامی که انکار می‌شود، با نیروی نظامی کلاسیک و متعارف کار راحتی نیست. واکنش به رویکردهایی از این دست نیاز به توانایی‌های اطلاعاتی و نظامی بجا و صحیح دارد و همین‌طور وفق دادن نیروهای نظامی، سلاح و تجهیزات، و تصمیم‌گیری‌های سیاسی با این‌گونه رویکردها.
این سالنامه در پایان می‌گوید کماکان استفاده از قدرت سخت برای جنگ لازم است، ولی این قدرت بیش از گذشته نامتمرکز و پخش و پراکنده است. در محیط امنیتی فعلی، دست زدن به جنگ به بازیگران و توانایی‌های بیشتری نیاز دارد که برخی از آن‌ها تمهیدات نظامی سنتی نیستند. بدین جهت، دستیابی به نتایج شفاف در زمان‌های صلح، جنگ، و نه صلح نه جنگ، دشوار و پیچیده خواهد بود.
