حال که ایران اعلام کرده است از این پس به برخی محدودیت‌های ناشی از توافق هسته‌ای با قدرت‌های جهانی تن نخواهد داد، گمانه‌زنی درباره پیامدهای این تصمیم بالا گرفته است.
ایران تصمیم خود را درست در سالگرد خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای موسوم به برجام اعلام کرد و هشدار داد که اگر دیگر امضاکنندگان این قرارداد نتوانند از شدت تحریم‌های جدید آمریکا ظرف ۶۰ روز بکاهند، باید منتظر اقدامات بیشتری از جانب تهران باشند.
در مقابل اتحادیه اروپا به عنوان هماهنگ‌کننده گفت‌وگوهای هسته‌ای و سه قدرت اروپایی دخیل در برجام، با تأکید بر پایبندی مشروط خود به توافق هسته‌ای تصریح کرده‌اند هرگونه ضرب‌الاجلی را در این باره رد خواهند کرد.
اهمیت این تصمیم ایران در چیست؟
خبرگزاری فرانسه در تحلیلی نظرات برخی کارشناسان مسائل ایران را بازتاب داده که اعتقاد دارند این تصمیم ایران واکنشی به فشارهای داخلی در رابطه با تأثیر تحریم‌های فلج‌کننده ایالات متحده است و بیش از آنکه نشانه‌ای از گسترده شدن ابعاد برنامه هسته‌ای ایران باشد، راهی برای اعمال فشار به دیگر امضاکنندگان توافق هسته‌ای به ویژه آلمان، فرانسه و بریتانیاست.
در این زمینه الی گرانمایه، عضو شورای روابط خارجی اتحادیه اروپا، به خبرگزاری فرانسه گفته است که تصمیم تهران یک «تیر هشدار واقعی» است و گویای تغییری در رویکرد آن از «استراتژی صبر و تحمل به استراتژی عمل».
در مقابل مؤسسه علوم و امنیت بین‌الملل در واشینگتن که سال‌هاست در زمینه برنامه هسته‌ای ایران تحقیق می‌کند و محققانش اولین گزارش‌ها را از «آرشیو هسته‌ای» که سال گذشته توسط اسرائیل رونمایی شد، تهیه کرده‌اند، این گونه ارزیابی کرده که «بیانیه ایران در مورد برجام نسبتاً ملایم بود».
این مرکز مطالعاتی پیشرو در تحقیقات در زمینه برنامه هسته‌ای ایران می‌گوید «ایران هنوز چیزی را [در ارتباط با تعهدات برجام] نقض نکرده و علاوه بر این عبور از محدودیت‌های مرتبط با میزان اورانیوم با غنای پایین و آب سنگین، قابل کنترل است».
این مرکز تحقیقاتی تأکید می‌کند که «در تئوری، ایران می‌تواند تصمیم بگیرد که در بازه دوماهه تعیین شده و یا در اقدامات بعدی از آستانه تعیین‌شده عبور نکند. [اما] ایران قطعاً نیازی به اورانیوم با غنای پایین یا آب سنگین ندارد و از دیدگاه غیرنظامی، تولید بیشتر اورانیوم با غنای پایین بی‌فایده است».
مشابه این موضع را رابرت کلی از محققان مؤسسه تحقیقات صلح بین‌المللی استکهلم با خبرگزاری فرانسه در میان گذاشته و در عین حال می‌گوید این اقدام ایران در جهت احیای حیثیت خود است.
آقای کلی که برای بیش از سه دهه در بخش سلاح‌های هسته‌ای وزارت انرژی ایالات متحده سابقه فعالیت دارد متعقد است که «ایران نه به ذخیره بیشتر اورانیوم غنی‌شده نیاز دارد و نه به آب سنگین چرا که آنها دیگر رآکتوری در اختیار ندارند که از آب سنگین استفاده کنند؛ در عین حال که تحریم‌های جدید ایالات متحده نیز مانع از آن می‌شود که مازاد آن را بفروشند».
آقای کلی در دو دوره در اوائل دهه ۹۰ میلادی و بعدتر در سال ۲۰۱۱ ریاست بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را به عهده داشت، درباره امکان حرکت ایران به سمت ساخت سلاح هسته‌ای نیز به خبرگزاری فرانسه گفته است که ایران حتی به رغم تصمیمات جدید خود «راهی بس طولانی» برای این منظور در پیش دارد، چرا که برای ساخت سلاح هسته‌ای نیاز به اورانیوم غنی‌شده در درجات بسیار بالاست در حالی که ایران تحت نظارت و بازرسی‌های هر روزه متخصصان آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای است.
او معتقد است: «مادامی که همه چیز تحت نظارت آژانس باشد همه خبردار می‌شوند که چه اتفاقی در حال رخ دادن است» چرا که «اگر هر زمان ذخیره اورانیوم غنی‌شده و آب سنگین به سطح مجاز رسید، آژانس ظرف یک هفته مطلع خواهد شد».
در این زمینه اما مؤسسه علوم و تحقیقات بین‌الملل ارزیابی خود را این گونه بیان می‌کند که بر پایه واکاوی اطلاعات جدید «آرشیو هسته‌ای» درباره پیشرفت ایران در پروژه عماد برای ساخت سلاح‌های اتمی، جمهوری اسلامی در حال حاضر در وضعیتی است که ممکن است توانایی تولید اورانیوم لازم برای سلاح هسته‌ای و ساخت یک موشک قادر به حمل کلاهک هسته‌ای را ظرف یک سال داشته باشد.
این مؤسسه ارزیابی پیشین آمریکا مبنی بر «طولانی‌تر بود زمان ایران برای ساخت یک بمب اتمی» را «ناموجه» می‌داند.
واکنش دیگر امضاکنندگان توافق هسته‌ای چه خواهد بود؟
بریتانیا، آلمان و فرانسه در نخستین واکنش خود اقدام ایران را محکوم کردند و از تهران خواستند که همچنان برجام را حفظ کند. این موضع در بیانیه مشترک رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی دخیل در برجام نیز بازتاب داشت.
با این حال خبرگزاری فرانسه به نقل از الی گرانمایه نوشته است که بعید است اروپا در این مرحله تحریم‌ها را بازگرداند.
او می‌گوید «اروپایی‌ها با پیوستن به کارزاری که ایالات متحده برای فشار حداکثری بر ایران به راه انداخته است، هیچ چیزی به دست نمی‌آورند به جز یک جنگ احتمالی با مسئولیت خود اروپایی‌ها».
در این زمینه یک مقام ارشد اتحادیه اروپا موضع این اتحادیه را این گونه برای رادیو اروپای آزاد تشریح کرد که «ما نمی‌توانیم تحریم‌های اروپایی را بر پایه بیانیه‌ها بازگردانیم. این آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که پایبندی ایران را به تعهدات هسته‌ای‌اش در چارچوب برجام ارزیابی می‌کند و آژانس تا کنون در ۱۴ گزارش متوالی این پابندی را تأیید کرده است. اگر ایران توافق را نقض کند آن وقت است که ما واکنش نشان خواهیم داد».
این مقام اروپایی که مایل به افشای نام خود نبود، اضافه کرد که «روند بازگشت تحریم‌ها به طور مشخص تعریف شده است. این هنگامی است که نقض تعهد قابل ملاحظه‌ای در مطابقت با برجام مشاهده شود».
خانم گرانمایه همچنین به خبرگزاری فرانسه گفته است که «اگر اروپایی‌ها نخواهند ایران بیش از این جلو برود و تعهدات دیگر را زیر پا بگذارد، آن وقت امضاکنندگان توافقنامه ناگزیرند اقدامات بیشتری انجام دهند و برای مثال به واشینگتن برای لغو تحریم‌ها و اجرای اینستکس فشار بیاورند که سازوکاری برای تجارت شرکت‌های اروپایی با ایران در دوران تحریم‌هاست».
در مقابل مؤسسه علوم و تحقیقات بین‌الملل در واشینگتن در ارزیابی خود معتقد است «سه کشور اروپایی، باید پیام روشنی به ایران بفرستند که نقض نظام‌مند محدودیت‌های [برجام] به بازگشت تحریم‌های اتحادیه اروپا منتهی می‌شود. هشداری که می‌تواند ایران را از نقض این محدودیت‌ها بازدارد».
مقام اروپایی که پیش از صدور بیانیه مشترک اتحادیه اروپا و سه کشور اروپایی، واکنش این اتحادیه را با اروپای آزاد در میان گذاشته، موضع اتحادیه اروپا را این گونه تشریح می‌کند که «ما در حال گفت‌وگو با شرکای خود هستیم و در حالی که هیچ ضرب‌الاجلی را قبول نمی‌کنیم، بیانیه ایران را نقض یا کناره‌گیری از توافق هسته‌ای نمی‌دانیم. ما تا جایی که ایران به تعهدات خود پایبند باشد، به تعهدات‌مان پایبند خواهیم ماند».
او اضافه کرده که «در مورد سازوکار اینستکس پیشرفت‌هایی وجود دارد و تماس‌هایی در این باره برقرار است. در عین حال ایران باید سازوکار متناظر خود را نهایی کند».
جمهوری اسلامی به تازگی نهادی متناظر با اینستکس را به ثبت رسانده اما پیش از این از جمله از زبان محمدجواد ظریف، وزیر خارجه، اروپایی‌های طرف توافق هسته‌ای را به نقض تعهدات خود متهم کرده و گفته است که آنها «بیانیه‌های خوبی» صادر می‌کنند اما همه آنها فقط در حد حرف باقی می‌ماند.
آیا این توافق دوام می‌آورد؟
در مورد سرنوشت توافق هسته‌ای به‌ویژه پس از اعلامیه ایران، خبرگزاری فرانسه به سراغ ریچارد دالتون، سفیر سابق بریتانیا در تهران، رفته است که معتقد است مشخص نیست چگونه این توافق می‌تواند دوام بیاورد.
آقای دالتون که در زمان گفت‌وگوهای ایران و سه کشور اروپایی در اوائل دهه ۸۰ شمسی، سفیر بریتانیا در تهران بود می‌گوید: «هنوز معلوم نیست که دولت‌های اروپایی فکر می‌کنند آیا می‌توانند تا ۶۰ روز آینده کاری انجام دهند که ظرف این ۳۶۵ روز توان انجام آن را نداشته‌اند».
او اضافه می‌کند که ایالات متحده تا اینجای کار در از بین بردن توافق موفق بوده است، و نه تنها با این کار استقلال اقتصادی اروپا را در هم شکسته و به طور مستقیم علیه منافع امنیتی اتحادیه اروپا عمل کرده، بلکه آنها واقعا دارند خطر جنگ را هم پدید می‌آورند.
در مقابل مؤسسه علوم و تحقیقات بین‌الملل ابراز عقیده کرده که اگر در موقع لزوم سه کشور اروپایی در مورد بازگشت تحریم‌ها منعطف نباشند، «اعتبار خود را از دست خواهند داد، آمریکا را به تحریم‌های سخت‌تر تحریک خواهند کرد، و برجام احتمالاً به آخر راه خود خواهد رسید».
اتحادیه اروپا و سه قدرت اروپایی دخیل در برجام به‌ویژه در دو سال گذشته و با تغییر رویکرد آمریکا در قبال توافق هسته‌ای بارها تأکید کرده‌اند در ارتباط با ایران مسائل زیادی است درباره آنها نگرانی‌های مشترکی با مقام‌های آمریکایی دارند؛ به طور مشخص موضوع موشک‌های بالیستیک و حقوق بشر.
اما همزمان این اتحادیه معتقد است، در نبود توافق هسته‌ای، نمی‌توان بهتر به این موضوعات پرداخت. موضوعی که بار دیگر مقام اتحادیه اروپا در گفت‌وگو با رادیو اروپای آزاد بر آن تأکید کرده است.
