هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، که در طول یک دهه ریاست او بر سازمان امنیت (میت) کشورش روابط و همکاری نزدیکی با اسرائیل داشت، روز هفتم شهریور در سخنرانی در پارلمان مدعی شد که کشورش حریم هوایی خود را به روی اسرائیل بسته و بنادر ترکیه از همکاری با کشتی‌های اسرائیلی منع شده‌اند.
ساعتی از این سخنرانی او در حمایت از فلسطینی‌ها در جنگ غزه نگذشته بود که ترکیه در بیانیه‌ای تصریح کرد که حریم هوایی این کشور به روی هواپیماهای دولتی و هواپیماهای حامل تسلیحات برای اسرائیل بسته است؛ به این مفهوم که پروازهای تجاری و مسافربری اسرائیلی کماکان می‌توانند از آسمان ترکیه برای پروازهای خود استفاده کنند.
موضع ترکیه دربارهٔ اجازه ندادن به پروازهای حامل تسلیحات برای اسرائیل امری تازه نبود و از آغاز جنگ اسرائیل در غزه، رجب طیب اردوغان و دولتمردان او پیاپی بر آن تأکید کرده‌اند.
مدیران شرکت‌های هوایی اسرائیلی در آن روز به رسانه‌های این کشور گفتند که پروازهای هواپیماهای آن‌ها به کشورهای مختلف، از جمله گرجستان، روسیه و آذربایجان، کماکان با عبور از حریم هوایی ترکیه ادامه دارد و هیچ تغییری در آن حاصل نشده است.
از آغاز جنگ غزه، در حالی که ترکیه میزبان شمار بیشتری از سران گروه افراطی حماس شده و جنگ ارتش اسرائیل در این باریکه را محکوم کرده است، پروازهای مسافربری از اسرائیل به ترکیه به خاطر مسائل امنیتی متوقف شده و پروازهای روزانهٔ «ترکیش ایرویز» به اسرائیل نیز انجام نمی‌شود.
تحریم دریایی ترکیه علیه این کشور نیز از روزی که اسرائیل از قصد خود برای وارد کردن ارتش به نوار غزه خبر داد، آغاز شده و امری تازه نیست. با این حال، منابع کشتیرانی هفته گذشته به رویترز گفته بودند که مقامات بندری ترکیه به‌طور غیررسمی از شرکت‌های کشتیرانی خواسته‌اند ضمانت‌نامه‌هایی ارائه کنند که اطمینان دهد کشتی‌ها با اسرائیل ارتباطی ندارند و حامل محموله‌های نظامی یا خطرناک به مقصد اسرائیل نیستند.
با پیشروی ارتش اسرائیل در غزه و افزایش شمار تلفات در این باریکه، اظهارات رهبران ترکیه علیه اسرائیل تشدید شده است اما سفارت‌خانه‌ها و کنسولگری‌های دو کشور همچنان در خاک یکدیگر به فعالیت خود ادامه می‌دهند.
با این حال، رسانه‌های اسرائیل و ترکیه در دورهٔ اخیر بر احتمال تشدید تنش در روابط بین دو کشور تأکید دارند؛ کارشناسان و رسانه‌های اسرائیلی رفتن دو کشور به سوی تقابل جدی پس از یک دورهٔ طولانی بحران در روابط را مطرح کرده و در طرف ترکیه نیز رسانه‌های آن کشور تأکید دارند که آنکارا از قدرت گرفتن اسرائیل در منطقه پس از حملات شدید نظامی اسرائیل به ایران در جنگ ۱۲ روزه نگران شده و در حال درس عبرت گرفتن از این جنگ است.
تشدید تقابل و عواقب گستردهٔ راهبردی
حی ایتان کوهن-یاناروچاک، کارشناس مطالعات ترکیه در دانشگاه تل‌آویو روز هشتم شهریور به روزنامه اسرائیلی «معاریو» گفت تشدید تنش بی‌سابقه‌ای در مناسبات دو کشور رخ داده است که می‌تواند عواقب گستردهٔ راهبردی در عرصه‌های اقتصادی، گردشگری و تجارت داشته باشد.
به گفتهٔ او، در نبود گردشگری متقابل، که تقریباً از دو سال پیش قطع شده است، تجارت یا حتی وجود کریدورهای پروازی مشترک کم‌اهمیت است و امور ممکن است به سوی مسیرهای وخیم‌تر تغییر جهت دهد.
صادرات ترکیه به اسرائیل تا پیش از حملهٔ گروه افراطی حماس به اسرائیل در مهر ۱۴۰۲، به هفت میلیارد دلار در سال رسیده بود و این کشور پنجمین منبع بزرگ فروش کالا و محصولات به اسرائیل بود. توافقنامه‌های تجاری دو کشور که سابقه‌ای بیش از ۳۰ سال دارد، به نوشتهٔ روزنامه «جروزالم پست»، اکنون در حال لغو شدن است.
به گفتهٔ این کارشناس، ترکیه اما در دورهٔ اخیر در حال اتخاذ یک راهبرد تنبیه تدریجی علیه اسرائیل است که جبران عواقب آن در آینده آسان نخواهد بود.
آقای کوهن می‌گوید مواضع اعتراضی ترکیه در مورد جنگ غزه منجر به یک «تغییر ساختاری» در روابط دو کشور شده که پیامدهای آن «بسیار فراتر» از زمانی خواهد بود که جنگ غزه هم پایان گیرد.
سایت اسرائیلی «والانیوز» روز ۹ شهریور نوشت ترکیه که دارای ارتشی بزرگ با عضویت در پیمان ناتو است، با قابلیت تولید موشک‌های بالستیک، جت‌های رادارگریز و برخورداری از یک نیروی دریایی قوی، در حالی که فاصله آن با اسرائیل کمتر از فاصله بین ایران و اسرائیل است. ترکیه هنوز اگر بخواهد کارت‌های بسیار دیگری برای رو کردن دارد اما تا کنون از مسدود کردن مسیرهای تدارکات راهبردی یا اخلال در جریان نفت به سوی اسرائیل خودداری کرده است.
آذربایجان، دوست نزدیک اسرائیل، متحد ترکیه است اما تأمین‌کننده اصلی نفت برای اسرائیل محسوب می‌شود.
ترکیه عاملی «خطرناک‌تر از ایران» برای اسرائیل؟
از آغاز روی کار آمدن حکومت احمد الشرع در سوریه، که به گفتهٔ دونالد ترامپ در نتیجهٔ حمایت ترکیه رخ داد، اسرائیل از تقویت حضور نظامی و نفوذ ترکیه در سوریه ابراز نگرانی کرده است.
بنیامین نتانیاهو گفته است که ساقط شدن حکومت بشار اسد در سوریه در نتیجهٔ جنگ‌های اسرائیل در منطقه و ضرباتی بود که اسرائیل به حزب‌الله در لبنان وارد کرد. تا پیش از آن، اسرائیل برای جلوگیری از حضور و نفوذ نظامی جمهوری اسلامی ایران در سوریه حدود دو دههٔ پیاپی به مراکز مختلف نظامی ارتش سوریه و متحدین آن حمله می‌کرد.
الی کارمون، کارشناس امور ترکیه در دانشگاه رایخمن روز دهم شهریور به روزنامه «یدیعوت آحرونوت» گفت تنش بین اسرائیل و ترکیه پس از روی کار آمدن حکومت الشرع در دمشق تشدید شد، یعنی زمانی که ترکیه به سرعت هیئت‌های مختلف خود را راهی سوریه کرد و همزمان نشانه‌هایی از آمادگی برای «حضور نظامی در سوریه» را از خود بروز داد؛ اما اسرائیل بلافاصله فرودگاه دمشق را بمباران کرد و پس از آن اقدامات متعدد دیگری برای جلوگیری از این هدف ترکیه انجام داد.
به گفتهٔ کارمون، «احتمال درگیری نظامی بین دو کشور وجود دارد و ترکیه به عاملی بسیار خطرناک‌تر از ایران برای اسرائیل تبدیل شده است».
این کارشناس یادآوری کرده که «کمیسیون ناگِل» در اسرائیل، ترکیه را در فهرست کشورهای متخاصم بالقوه در آیندهٔ نزدیک برای اسرائیل قرار داده است.
الی کارمون معتقد است رجب طیب اردوغان از تضعیف حماس در غزه آزرده شده و از طرحی برای غزه که ترکیه در آن برخلاف کشورهای حاشیه خلیج فارس نقشی نداشته باشد، ناخرسند است.
این کارشناس معتقد است با پایان گرفتن جنگ غزه، ترکیه در میان کشورهایی خواهد بود که ممکن است شمار بیشتری از سران حماس را در خود جای دهد تا از آن‌جا به تحرکات علیه اسرائیل ادامه دهند.
درس‌های ترکیه از جنگ ۱۲ روزه
به گزارش رسانه‌های منطقه و اسرائیل، ترکیه مانند برخی دیگر از کشورهای منطقه و حاشیهٔ خلیج فارس از قدرت نظامی اسرائیل که در جنگ اخیر علیه جمهوری اسلامی ایران نشان داد، نگران هستند و آن را تهدیدی برای حکومت‌های خود تلقی می‌کنند.
آکادمی اطلاعات ملی ترکیه وابسته به سازمان اطلاعات این کشور موسوم به «میت» ماه گذشته در گزارشی با عنوان «جنگ ۱۲ روزهٔ اسرائیل و ایران و درس عبرت‌ها برای ترکیه»، ضمن بررسی ابعاد نظامی، اطلاعاتی، سیاسی و تکنولوژیک مربوط به آن جنگ، ویژگی‌هایی را به عنوان «نکات راهبردی مفید این جنگ برای ترکیه» ارائه کرد.
به گزارش خبرگزاری آناتولی، آکادمی اطلاعات ملی ترکیه در آن گزارش، جنگ اسرائیل علیه ایران را نمونه‌ای از جنگ‌های نسل جدید تحلیل، و اثرات آن بر موازنه‌های منطقه‌ای، فناوری نظامی، جنگ سایبری و امنیت داخلی کشورها را بررسی کرد.
در این «درس عبرت‌ها»، از جمله به ترکیه توصیه شد که نظر به عملکرد بهتر سامانه‌های دفاع هوایی چند لایه اسرائیل در برابر موشک‌های جمهوری اسلامی ایران، تلاش کند برای تهدیدات مشابه آمادگی داشته باشد و توان هوایی چند لایه برای خود ایجاد کند.
گزارش آکادمی ترکیه‌ای به «عملکرد قابل قبول زیرساخت‌های دفاع مدنی اسرائیل در دفاع از شهروندان» در آن جنگ اشاره و توصیه کرد که ترکیه نیز در شهرهای بزرگ خود زیرساخت‌های مشابهی ایجاد کند.
آن گزارش همچنین افزود که ترکیه باید مانند اسرائیل از فناوری‌های غیرنظامی در حوزهٔ نظامی و برنامه‌ریزی بلندمدت برای تقویت صنایع دفاعی بومی خود استفاده کند، سیاست‌های امنیتی پیشگیرانه برای حفاظت از دانشمندان و کارشناسان فعال در حوزهٔ صنایع دفاعی در پیش بگیرد تا (مانند جمهوری اسلامی) هدف نفوذ تشکیلات اطلاعاتی خارجی قرار نگیرند.
ترکیه به توجه به ضعف ایران در نداشتن همپیمانان قوی، و عدم حمایت چین و روسیه از تهران در جریان جنگ، در شرایطی که ائتلاف غرب به رهبری آمریکا حامی لجستیک اسرائیل بود و اسرائیل اتحادهای مستحکم و تسلیحاتی با غرب داشته و دارد، تأکید کرده که آنکارا هم باید رویکردی مشابه در پیش گیرد تا در مواقع بحرانی غیر از تکیه به توان داخلی، تضمینی برای پشتیبانی از سوی متحدین خود نیز داشته باشد.
گزارش یادشده، «بدترین سناریو» در مورد اسرائیل و ایران را احتمال تکرار جنگ، طولانی‌تر و خونین‌تر شدن آن و حتی ورود چین یا روسیه به این جنگ دانسته و نوشته است که این سناریو بدترین شرایط از نگاه ترکیه خواهد بود و باید از هم‌اکنون به فکر پر کردن حفره‌های امنیتی مربوط به مرز طولانی خود با ایران بود تا وضعیت مشابه مرز ترکیه با شمال سوریه در سال‌های جنگ داخلی این کشور، تکرار نشود.
بی‌علاقگی دولت ترامپ به میانجی‌گری در بحران اسرائیل و ترکیه
دونالد ترامپ بارها رجب طیب اردوغان را دوست نزدیک خود و سیاستمداری هوشمند خوانده است. مهم‌ترین گفتهٔ او در این ارتباط در زمان یکی از دیدارهای اخیرش با بنیامین نتانیاهو در کاخ سفید بود که به شکل تلویحی به نخست‌وزیر اسرائیل گفت در مطالبات خود در قبال ترکیه افراط نکند.
دولت ترامپ اما برای میانجی‌گری در بحران دو کشور اقدامی انجام نداده و پیشنهادی مطرح نکرده است.
آخرین بار باراک اوباما بود که یک دهه پیش با تماس‌های مکرر با اردوغان موجبات بهبود روابط ترکیه و اسرائیل، پس از سال‌ها تنش بر سر حملهٔ ارتش اسرائیل به کشتی «ماوی مرمره» و رویداد منجر به کشته شدن ده شهروند ترکیه را فراهم کرده بود.
در شرایطی که اسرائیل و ترکیه خود علاقه‌ای به بهبود روابط فیمابین نشان نداده‌اند، ظاهراً جمهوری آذربایجان تلاش کرد تا دست‌کم مانع از تقابل احتمالی اسرائیل و ترکیه در خاک سوریه شود. با کمک آذربایجان مقاماتی از اسرائیل و ترکیه اوایل بهار در باکو دیدار کردند که روزنامه «دیلی صباح» چاپ ترکیه گزارش آن را منتشر کرد.
همچنین دیدارهای دیگری میان مقاماتی از اسرائیل و سوریه در هفته‌های اخیر در باکو انجام شد که ظاهراً زمینه را فراهم کرد تا وزیر خارجه سوریه در یک ماه اخیر دو دیدار در پاریس با وزیر راهبردی اسرائیل دربارهٔ یک توافق امنیتی دوجانبه برگزار کند.
ترکیه در مورد چنین توافق احتمالی بین اسرائیل با حکومت مورد حمایت خود در دمشق، فعلاً موضع روشنی اعلام نکرده است.
