۱۶ خرداد ۱۳۹۲، وبسایت تابناک به سرعت یک تصویر را از گزارش تصویری بیست و چهارمین سالگرد درگذشت روح‌الله خمینی، رهبر پیشین جمهوری اسلامی حذف کرد. در تصویر، یک روحانی جوان و کنجکاو، پرده آبی پشت سر علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی که در حال سخنرانی بوده را کنار زده بود و از لای پرده به سخنران خیره شده بود. او مسعود خامنه‌ای بود، فرزند سوم رهبر جمهوری اسلامی.
مسعود خامنه‌ای، متولد ۱۳۵۳ است و تحصیلات حوزوی دارد. او در حوزه سیاست فعالیت علنی خاصی ندارد و دفتر حفظ و نشر آثار پدرش را اداره می‌کند، مسئولیتی که ابعاد سیاسی پنهان و شبکه عظیم تحت نظرش، وسیع و مهم است.
مسعود خامنه‌ای داماد محسن خرازی، عضو سابق مجلس خبرگان است. دو فرزند محسن خرازی، یعنی محمدباقر و صادق، سیاست‌ورزی پرحاشیه‌ای داشته‌اند و هوس رئيس‌جمهور شدن. برادر محسن یعنی کمال خرازی اما کم‌حاشیه بوده و سال‌هاست که در مقام دیپلماتی معتمد به خامنه‌ای در حوزه سیاست خارجی، مشورت می‌دهد.
حضور مسعود خامنه‌ای در جلسات مذهبی که توسط صادق خرازی، فعال اصلاح‌طلب، برگزار شده، سبب گمانه‌زنی‌هایی درباره گرایش‌های سیاسی مسعود خامنه‌ای شده ولی این گمانه‌زنی‌ها فاقد سند هستند و او کماکان شخصیت غیرسیاسی خود را حفظ کرده است.
او اگرچه یک مؤسسه عظیم رسانه‌ای و فرهنگی را اداره می‌کند ولی مانند سه برادر دیگرش، علاقه و احتمالاً اجازه‌ای برای حضور بیشتر در رسانه‌ها ندارد و کماکان زندگی شخصی و حرفه‌ای‌اش در سایه مانده است.
پیش از مسعود خامنه‌ای، در دورانی کوتاه، علیرضا برازش، مدیریت دفتر حفظ و نشر را بر عهده داشت. آقای برازش تا سال ۱۳۸۴ به عنوان یک کارشناس مذهبی در صداوسیما شناخته شده بود. سال ۱۳۸۳ عزت‌الله ضرغامی از سوی رهبر به عنوان رئيس صداوسیما منصوب شد و یکسال بعد علیرضا برازش به عنوان مدیر شبکه یک صداوسیما معرفی شد. این انتخاب تعجب بسیاری را برانگیخت ولی در واقع بده و بستان رئيس صداوسیما با دفتر رهبر برای انتصاب یک مهره مورد اعتماد در شبکه اصلی صداوسیما بود.
مدل فعالیت دفتر حفظ و نشر آثار خامنه‌ای، تحت تأثیر «مؤسسه تنظیم و نشر آثار» خمینی بوده که از سال ۱۳۶۷ توسط احمد خمینی، فرزند آیت‌الله خمینی سازماندهی شد و هدف آن «جمع آوری، طبقه‌بندی، حفظ و نگهداری، تنظیم و ترجمه و نشر آثار» آیت‌الله خمینی بود. موسسه تنظیم و نشر آثار خمینی در حال حاضر تحت نظر حسن خمینی، فرزند احمد اداره می‌شود. مؤسسه تحت نظر مسعود خامنه‌ای در سال‌های ۹۷ و ۹۸، فقط ۵۴ میلیارد تومان بودجه از دولت دریافت کرده است. سایر منابع تأمین بودجه این مؤسسه نامعلوم است. دفتر حفظ و نشر آثار رهبر در مشهد هم نمایندگی دارد که از آذرماه ۱۳۹۲ کارش را شروع کرده است.
سابقه یک دفتر
از مرداد ۱۳۶۸ که دفتر حفظ و نشر آثار خامنه‌ای راهاندازی شد تا شهریور ۱۳۷۵، فعالیت‌های قابل توجهی نداشت. شهریور ۱۳۷۵، دفتر خامنه‌ای با صدور اطلاعیه‌ای از راهاندازی یک بخش مستقل با عنوان «مدیریت ویژه نشر آثار» خبر داد. در اطلاعیه تأکید شده بود که از این به بعد «نشر آثار» رهبر اعم از کتاب، مقاله و نرم‌افزار، به «اجازه مکتوب» دفتر رهبر نیازمند است.
بخشی از این تصمیم و فعال‌تر شدن بخش رسانه‌ای دفتر رهبر، به حواشی انتخابات مجلس پنجم باز می‌گشت که نقل‌قول‌های زیادی درباره دخالت رهبر در انتخابات رواج یافته بود و دفتر آیت‌الله خامنه‌ای را وادار به تحرک بیشتر کرد. با افزایش فعالیت‌های رسانه‌ای و تقویت روند انتشار آثار مربوط به سخنرانی‌های رهبر، مدیریت ویژه نشر آثار ارتقا یافت و در قالب «دفتر حفظ و نشر آثار» به فعالیت‌های خود ادامه داد.
دوره گسترده فعالیت اما با راهاندازی وبسایت خامنه‌ای در اردیبهشت ۱۳۸۳ شروع شد. از همین دوران، عنوان «مؤسسه فرهنگی و پژوهشی انقلاب اسلامی» نیز به کار برده شده است. استفاده از عنوان این مؤسسه به جای یا در کنار «دفتر حفظ و نشر آثار» از نیمه دوم سال ۱۳۹۰ کاربرد بیشتری داشته است. در واقع، تمام فعالیت‌هایی که با نام «مؤسسه انقلاب اسلامی» در حال انجام است، مربوط به «دفتر حفظ و نشر آثار» آیت‌الله خامنه‌ای است ولی برای جلوگیری از افزایش حساسیت‌ها، اسم «مؤسسه انقلاب اسلامی» برجسته می‌شود.
«دفتر حفظ و نشر آثار» در قامت یک «اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی»، مهم‌ترین بازوی رسانه‌ای و تبلیغاتی رهبر است و به نقطه ثقل اطلاع‌رسانی درباره او تبدیل شده است.
مهره‌های یک شبکه
۱) مهدی فضائلی، معاون دفتر نشر آثار رهبر معرفی شده است. او که اولین مدیرعامل خبرگزاری فارس بود، سابقه حضور و فعالیت در دفتر بازرسی رهبر را نیز دارد. آقای فضائلی همچنین در فضای مجازی به عنوان مدیرمسئول نشریه خط حزب‌الله معرفی شده و بر رویکرد محتوایی این نشریه نظارت دارد.
۲) یک مهره مهم دیگر در مؤسسه، معاون نشر است. علیرضا مختارپور قهرودی از سال ۱۳۹۰، مسئولیت این معاونت را بر عهده دارد. این عضو سابق سپاه پاسداران، همزمان با حکم وزیر ارشاد، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور است. آقای مختارپور در دولت اول محمود احمدی‌نژاد، از سوی محمدحسین صفارهرندی به عنوان معاون مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تعیین شد.
سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی برای انتشار کتاب پیرامون دیدگاه‌های آیت‌الله خامنه‌ای، دستورکار مهم این معاونت است. انتشار نظرات رهبر درباره کتاب‌های مختلف که به «تقریظ»نویسی مشهور است، از دیگر وظایف معاونت نشر است. تقریظ یعنی نوشتن یادداشت رهبر در ستایش یک کتاب که همراه با مراسم خاصی رونمایی می‌شود. تاکنون بیش از ۵۰ تقریظ آیت‌الله خامنه‌ای منتشر شده است. تقریظ یک کتاب توسط رهبر، می‌تواند کمک مؤثری برای فروش این کتاب در میان نهادهای حکومتی باشد.
این معاونت همچنین انتشارات انقلاب اسلامی را اداره می‌کند. مدیر این انتشارات در سال ۱۳۹۲ اعلام کرده این انتشارات، ۱۵۰ فروشگاه در سراسر کشور دارد. این انتشارات که در ۹ شهر نمایندگی دارد، ۴۰لوح فشرده و ۱۷۰ کتاب درباره سخنان آیت‌الله خامنه‌ای به زبان‌های فارسی، انگلیسی، اسپانیولی و عربی منتشر کرده است. انتشارات انقلاب اسلامی همچنین انتشارات فقه روز و نسیم انقلاب و موسسه نهضت نرم‌افزاری را در زیر مجمو‌عه‌اش دارد و با «پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی» -که با دستور رهبر از سال ۱۳۷۳ فعالیت خود را شروع کرده -، «مؤسسه فرهنگی حدیث لوح و قلم»، «مؤسسه نسیم رویش»، «مؤسسه فرهنگی و هنری قدر ولایت»، «مؤسسه پیام آزادگان» -که به محمدحسن ابوترابی، امام جمعه تهران وابسته است-، «مؤسسه اطلس تاریخ شیعه» که توسط عزیزالله خوشوقت، پدر همسر مصطفی خامنه‌ای، فرزند ارشد رهبر تأسیس شد، «مؤسسه فرهنگی هنری آسمانه»، «مؤسسه ایمان جهادی» و «دفتر فرهنگی فخر‌الائمه» که توسط احمد پناهیان، برادر علیرضا پناهیان، سخنران و عضو دفتر رهبر اداره می‌شود، یک شبکه را تشکیل داده و به تدوین و تبلیغ سخنرانی‌های خامنه‌ای مشغول هستند.
۳) معاونت هماهنگی، همزمان رئيس دفتر «مسعود خامنه‌ای»، محسوب می‌شود. امیر خوراکیان از سال ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ و ایمان عطارزاده از سال ۱۳۹۴ به بعد مسئولیت این معاونت را بر عهده داشته‌اند. خوراکیان از سال ۱۳۹۴ به عنوان معاون «محتوا»ی مرکز ملی فضای مجازی منصوب شده است. خوراکیان از مؤسسان «جبهه آرمان‌خواهی واقع‌بینانه» بود. از دیگر چهره‌های سیاسی نزدیک به این جبهه، محمدحسین صفارهرندی، عضو مجمع تشخیص و محمدسعید احدیان، مدیر مسئول روزنامه خراسان هستند. این جبهه در انتخابات مجلس دهم لیست انتخاباتی داشت. ایمان عطارزاده در دولت اول احمدی‌نژاد، معاون سیاسی امنیتی نهاد ریاست جمهوری بود. او برادرزاده شکرالله عطارزاده، نماینده مردم بوشهر در مجلس هفتم، است.
۴) محسن پاک‌آیین، دیپلمات پیشین که سابقه سفارت در کشورهای زامبیا، ازبکستان و تایلند را داشته، معاون امور بین‌الملل دفتر حفظ و نشر است. این معاونت همچنین با همکاری سپاه پاسداران و «سازمان جوانان حقوق‌بشر جمهوری اسلامی» نشست‌های تخصصی با رویکرد ضدآمریکایی برگزار می‌کند.
۵) معاونت پژوهش و آموزش در زمینه راهاندازی مراکز آموزشی و برگزاری همایش‌های تبلیغاتی، مشغول است. مسئولیت این معاونت بر عهده حجت‌الاسلام علی ذوعلم است. او معاون وزیر آموزش و پرورش و رئيس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی کشور نیز است. این سازمان مسئولیت اصلی را در تدوین کتاب‌های درسی در ایران بر عهده دارد. آقای ذوعلم یکی از کارشناسان فعال در «مرکز الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت» بود که ایده‌های رهبر برای تدوین یک سند بالادستی توسعه ایران را دنبال می‌کنند.
۶) پنج مرکز تربیت پژوهشگر معارف انقلاب اسلامی در تهران، مشهد و قم در حال پذیرش دانشجو هستند. این دانشجویان که بورسیه دفتر حفظ و نشر آثار رهبر هستند، به عنوان شبکه نویسندگان و مبلغان آثار خامنه‌ای به کار گرفته می‌شوند. این دانشجویان همچنین با «ستاد نشر و تبلیغ نامه رهبر به جوانان غربی» همکاری دارند. مسئولیت این ستاد که بهمن سال ۱۳۹۳ فعالیتش را شروع کرد، با حمیدرضا مقدم‌فر، مشاور فرمانده سپاه پاسداران است. پس از انتشار نامه‌های خامنه‌ای به جوانان غربی، برنامه‌ریزی گسترده‌ای برای نشان‌دادن اهمیت آن صورت گرفت و با وجود بازتاب محدود این نامه در داخل و خارج از کشور، گفته شد این نامه بازتاب وسیعی در جهان داشته است. رهبر جمهوری اسلامی هم در دیدار با اعضای این ستاد گفت انتظار نداشته نامه‌اش چنین بازتابی داشته باشد.
۷) وبسایت خامنه‌ای که رسانه اصلی دفتر «حفظ و نشر آثار» رهبر است، ۱۸ اردیبهشت ۱۳۸۳ شروع به فعالیت کرد. این سایت جامع، در حال حاضر، به مرجع اصلی خبری دفتر رهبر تبدیل شده، تأثیرگذاری بسیار بیشتری نسبت به سایت لیدر که پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر رهبر است، دارد. مدیر این وبسایت محمد خجسته است که احتمالا از وابستگان همسر رهبر جمهوری اسلامی باشد.
سایت خامنه‌ای همچنین با تولید و نشر صفحات ویژه تحلیلی و انتشار نشریه کوشیده در جهت‌دهی به رسانه‌های داخلی نقش بیشتری داشته باشد. سایت خامنه‌ای در برخی مواقع اقدام به سانسور یا دستکاری سخنان آیت‌الله خامنه‌ای کرده است. بر اساس برخی روایت‌ها، متن کامل سخنرانی رهبر با نظر علی‌اصغر حجازی، معاون سیاسی امنیتی خامنه‌ای، منتشر می‌شود.
فعالیت هفته‌نامه «خط حزب‌الله» از بهار ۱۳۹۴ شروع شده است. جامعه مخاطب این نشریه، «نمازهای جمعه، مساجد و هیئت‌های مذهبی» تعریف شده است. منتقدان می‌گویند این نشریه توسط «اصحاب سررسید» اداره می‌شود که «تلاش کرده‌اند حرف خود را نظر رهبری جلوه دهند.» «اصحاب سررسید» کنایه‌ای سیاسی به برخی اعضای دفتر رهبر مانند حسین محمدی، معاون فرهنگی دفتر رهبر، محمدحسین صفار هرندی، عضو مجمع تشخیص مصلحت، حمیدرضا مقدم‌فر، عضو دفتر حفظ و نشر رهبر و مهدی فضائلی، معاون سیاسی دفتر حفظ و نشر آثار رهبر است. این کنایه در واقع تعبیر جدیدتر برای توصیف چهره‌هایی است که خود را آگاه به اسرار سیاسی می‌دانند و به بولتن‌نویسی برای مقام‌های نظام علاقه‌مند هستند.
رویکرد و تیترهای نشریه خط حزب‌الله را می‌توان یک راهنما برای درک مواضع رهبر جمهوری اسلامی تلقی کرد. نقشی که سال‌ها برخی از تحلیل‌گران برای روزنامه کیهان قائل بودند و اکنون هفته‌نامه خط حزب‌الله می‌تواند آن را با دسترسی و قدرت بیشتری نمایندگی کند. از عبدالمطهر محمدخانی، عضو شورای سردبیری خبرگزاری فارس به عنوان سردبیر نشریه خط حزب‌الله نام برده شده است. او که در دوره شهرداری محمدباقر قالیباف به ریاست «فرهنگسرای انقلاب اسلامی» وابسته به شهرداری تهران رسید، از اواخر سال ۱۳۹۶ به خبرگزاری فارس رفت و رئيس «مرکز طراحی و توسعه رسانه» خبرگزاری فارس شد.
شبکه آقازاده
شبکه عظیم تحت نظر مسعود خامنه‌ای که یک سر در این مؤسسه و هزار سر در نهادهای میانی نظام دارند، یک مدل از انبوه شبکه‌های پرخرج وابسته به آیت‌الله خامنه‌ای هستند. مسعود خامنه‌ای به اندازه مجتبی خامنه‌ای مشهور نشده، ولی در پشت پرده آقازاده‌ای بوده که کوشیده میراث‌دار باشد. میراث‌داری الزاماً به جانشینی نیست، حفظ اسم و رسم پدر هم بساط پرپولی است که می‌شود سال‌ها در کنارش نشست و سفره‌داری کرد.
مسعود خامنه‌ای علاوه بر اداره دفتر، به «جمع‌آوری خاطرات» پدرش هم مشغول است. «دفتر حفظ و نشر آثار» تاکنون یک کتاب درباره خاطرات رهبر با عنوان «خون دلی که لعل شد» منتشر کرده و برخی از خاطرات او را به عنوان مستندات کتاب «روایت رهبری» که مربوط به انتخاب علی خامنه‌ای به عنوان جانشین آیت‌الله خمینی است، آورده است. این دفتر همچنین مجموعه‌ای از «یادداشت‌های روزانه» آیت‌الله خامنه‌ای را در اختیار دارد که منتشر نشده و مانند مجموعه خاطرات اکبر هاشمی رفسنجانی درباره تحولات سیاسی و مسائل داخلی ایران است.
خاطرات و یادداشت‌های روزانه آقای هاشمی نیز توسط فرزندان او، تدوین و منتشر شده‌اند. فرزندان آقای هاشمی مؤسسه‌ای تحت عنوان «مرکز اسناد» راهاندازی کرده‌اند. فرزندان مرتضی مطهری و محمد بهشتی و حسینعلی منتظری نیز دفاتر و مجموعه‌هایی برای حفظ و نشر آثار پدران‌شان دارند. این دفاتر ویژه، بخشی از شطرنج سیاست بالادستی مقام‌های نظام یا مخالفان و منتقدان آنها محسوب می‌شوند و ابراز رقابت، اعتبارجویی تاریخی و سیاسی و گاه پاتک و ضد حمله می‌شوند.