جلال متینی، ایران‌شناس و شاهنامه‌‌پژوه و استاد زبان و ادبیات فارسی که پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ به‌اجبار از کشور خارج شده بود، سی‌ام دی‌ماه در ۹۶ سالگی در مریلند آمریکا درگذشت.
دو مجلهٔ «ایران‌نامه و «ایران‌شناسی» برجسته‌ترین برگ‌های کارنامهٔ او در سال‌های دور از وطن بود؛ کسی که احسان یارشاطر، بنیانگذار دانشنامهٔ ایرانیکا، او را «یکی از دقیق‌ترین و منصف‌ترین پژوهشگران تاریخ و ادبیات ایران» توصیف کرده بود.
«خلاصه ویس و رامین»، «تفسیر قرآن مجید براساس نسخهٔ کمبریج»، «منظومهٔ حماسی کوش‌نامه»، تحریف تاریخ معاصر ایران و کتاب جنجالی «نگاهی به کارنامهٔ سیاسی دکتر محمد مصدق» برخی دیگر از آثار جلال متینی بود.
جلال متینی ریاست دانشگاه فردوسی مشهد را در سال‌های ۱۳۵۴ تا ۱۳۵۶ بر عهده داشت؛ او علاوه بر مدیریت دانشگاه، سابقهٔ ریاست دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی را نیز در سال‌های ۱۳۴۷ تا ۱۳۵۳ در کارنامه‌اش ثبت کرده بود.
متینی پس از انقلاب ۱۳۵۷ به آمریکا مهاجرت کرد و به تدریس تاریخ و فرهنگ ایران در دانشگاه برکلی کالیفرنیا مشغول شد و علاوه بر انتشار مجله‌های تخصصی با موضوع ایران‌شناسی، ده‌ها مقاله نیز به زبان‌های فارسی و انگلیسی منتشر کرد.
تحصیلات و زندگی حرفه‌ای
جلال متینی که زادهٔ ۱۳۰۷ در مشهد بود، تحصیلات دانشگاهی‌اش را در رشتهٔ زبان و ادبیات فارسی به پایان رساند و سپس به‌عنوان استاد در دانشگاه فردوسی مشهد و کمی بعد ریاست این دانشگاه فعالیت کرد.
پس از انقلاب ۱۳۵۷، متینی به‌دلیل فضای انقلابی حاکم بر کشور، تصمیم به ترک ایران گرفت و به آمریکا رفت و در فضای علمی و فرهنگی آزاد این کشور توانست پژوهش‌های خود را ادامه دهد و به فعالیت‌های ادبی و تاریخی بپردازد.
خودش می‌گفت «انقلاب اسلامی به جای ایجاد اتحاد، شکاف‌های اجتماعی را عمیق‌تر کرد و فضای فرهنگی را محدود ساخت».
آثار و پژوهش‌ها
جلال متینی آثار بسیاری در حوزه زبان و ادبیات فارسی، تاریخ ایران و فرهنگ ایرانی به رشته تحریر درآورد. از جمله مهم‌ترین آثار او می‌توان به مقالات تحلیلی درباره شاهنامه فردوسی و نقدهایی بر دیدگاه‌های رایج در تاریخ‌نگاری ایران اشاره کرد.
او همچنین به بررسی انتقادی آثار مورخان معاصر و نقش آن‌ها در تفسیر رویدادهای تاریخی ایران پرداخته است.
«فردوسی و مردم (فردوسی در هاله‌ای از افسانه‌ها)»، «نقش فردوسی در حفظ هویت ملی ما ایرانیان»، «در معنی شاهنامه» و «دربارۀ مسئلۀ منابع فردوسی» عناوین شماری از مقالات جلال متینی دربارۀ فردوسی و شاهنامه است که از او به یادگار مانده است.
جلال متینی در عین حال و در خارج از کشور به انتشار دو نشریهٔ تخصصی و ارزشمند با موضوع ایران نیز مشغول بود؛ «ایران‌نامه» و سپس «ایران‌شناسی».
ایران‌نامه
نشریهٔ «ایران‌نامه» از مهم‌ترین نشریات علمی و فرهنگی ایرانیان مهاجر بود که برای نخستین بار در سال ۱۳۶۱ خورشیدی در ایالات متحده منتشر شد. این نشریه به تحلیل و بررسی مسائل تاریخی، فرهنگی، و ادبی ایران اختصاص داشت و هدف اصلی آن حفظ و ترویج فرهنگ و تاریخ ایران در میان ایرانیان مهاجر و جامعهٔ جهانی بود.
جلال متینی یکی از بنیان‌گذاران و سردبیران اصلی این نشریه بود که با همکاری چهره‌هایی چون احسان یارشاطر و دیگر پژوهشگران ایرانی توانست آن را به یکی از نشریات معتبر در حوزهٔ ایران‌شناسی تبدیل کند.
ایران‌نامه علاوه بر ارائه مقالات علمی و پژوهشی، نقدهایی بر دیدگاه‌های تاریخ‌نگاری رسمی ایران ارائه می‌کرد و در مواردی به نقد سیاست‌های فرهنگی و اجتماعی پس از انقلاب اسلامی نیز می‌پرداخت.
انتشار این نشریه تا سال ۱۳۸۲ خورشیدی ادامه یافت و در طول این مدت، به‌عنوان یکی از منابع اصلی مطالعات ایرانی در خارج از کشور شناخته می‌شد.
ایران‌شناسی
پس از توقف انتشار «ایران‌نامه»، جلال متینی در سال ۱۳۸۳ خورشیدی انتشار نشریهٔ دیگری با عنوان «ایران‌شناسی» را آغاز کرد. موضوع این نشریه نیز تحلیل تاریخ، فرهنگ و ادبیات ایران و به‌نوعی ادامه‌دهندهٔ مسیر «ایران‌نامه» بود.
«ایران‌شناسی» با تمرکز بر پژوهش‌های اصیل و علمی در این حوزه توانست جایگاه ویژه‌ای در میان علاقه‌مندان به فرهنگ و تاریخ ایران به‌دست آورد. این نشریه تا سال‌های پایانی عمر جلال متینی نیز منتشر می‌شد و همچنان مورد توجه جامعه علمی قرار داشت.
متینی با تأسیس این نشریات، سهم مهمی در معرفی فرهنگ و تاریخ ایران به جامعه جهانی و ایجاد پلی میان پژوهشگران ایرانی داخل و خارج از کشور داشت. هدف او حفظ میراث فرهنگی ایران و مقابله با تحریفات تاریخی بود که به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی شدت گرفت.
متینی همواره به فرهنگ غنی و تاریخ ایران افتخار می‌کرد و معتقد بود که حفظ و ترویج این میراث فرهنگی وظیفه‌ای ملی و در این میان همواره بر اهمیت زبان فارسی به‌عنوان ستون فقرات هویت ملی ایران تأکید می‌کرد.
در یکی از مصاحبه‌هایش گفته بود: «زبان فارسی روح فرهنگ ایران است و هرگونه آسیبی به آن هویت ملی ما را تهدید می‌کند» و در یکی از مقالاتش هم نوشته بود «زبان فارسی ستون اصلی هویت ایرانی است و حفظ آن به‌معنای حفظ فرهنگ و تاریخ یک ملت است».
کتاب جنجالی «نگاهی به کارنامهٔ سیاسی دکتر محمد مصدق»
عبدالحسین زرین‌کوب زمانی دربارهٔ جلال متینی گفته بود «آثار او الگویی از پژوهش بی‌طرفانه و عمیق است که هر دانشجویی باید از آن بیاموزد». اما انتشار کتابی سیاسی دربارهٔ محمد مصدق در میانهٔ دههٔ هشتاد خورشیدی او را در معرض اتهام «بی‌طرف نبودن» قرار داد.
جلال متینی واقعهٔ ۲۸ مرداد را «کودتا» نمی‌دانست اما در عین حال موافق هم نبود با نظر آن‌هایی که این واقعه را «قیام ملی» خواندند و می‌خوانند.
خودش می‌گفت «من در کتابی که نوشتم، نه کودتا به کار بردم و نه قیام ملی. من تنها با عنوان ۲۸ مرداد از آن اسم برده‌ام. پادشاه مملکت که علیه خودش کودتا نمی‌کند».
جلال متینی در این کتاب تلاش کرده بود عملکرد سیاسی و مدیریتی محمد مصدق به‌ویژه در دوران نخست‌وزیری او و نهضت ملی شدن صنعت نفت را از نظرگاه خود بررسی انتقادی کند.
آن‌چه از جلال متینی به جا می‌ماند
محمدجعفر یاحقی، نویسنده و استاد سرشناس زبان و ادبیات فارسی، پس از انتشار خبر درگذشت جلال متینی او را «دانشی‌مردِ میدان ادب و ایران‌دوستی» خواند و در توصیفش چنین نوشت:
«دکتر متینی استادی کارشناس و رئیسی کاردان و باریک‌گیر بود و همین ویژگی که در کم کسانی پیدا می‌شود، برای بسیاری از شاگردان، همکاران و زیردستان او نادلپذیر بود. اما آن‌ها که دانش‌پذیر و کارورز و دلدادۀ خدمت بودند، او را آموزگاری تمام‌قد و مدیری کارآشنا می‌دانستند. کارهای علمی و آثار قلمی او به‌ویژه تأسیس و مدیریت دو نشریه ایران‌نامه و ایران‌شناسی در خارج از کشور، در نوع خود شایستگی لازم را یافته و جای خود را نزد اهل ادب باز کرده است. جای پای او در دانشگاه فردوسی و به‌ویژه گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکدهٔ ادبیات مشهد ماندگار خواهد بود.»
بنیاد دکتر محمود افشار نیز با ستایش از یک عمر «تلاش بی‌وقفۀ جلال متینی در تحقیق دربارۀ زبان فارسی و تاریخ و فرهنگ ایران»، اعلام کرد که مجموعه مقالات او به‌زودی با نام «سرود مولیان» در انتشارات دکتر محمود افشار به چاپ خواهد رسید.
«سرود مولیان» شامل ۱۱۰ مقاله از جلال متینی است که در طول نیم قرن (۱۳۴۴-۱۳۹۴ش) در موضوعات مختلف نوشته شده و در مجلات و کتاب‌ها منتشر شده است؛ مقالاتی که «از بهترین نمونه‌های تحقیقات علمی معاصر هستند» و براساس موضوع‌شان در این بخش‌ها طبقه‌بندی شده‌اند: رسم‌الخط در نسخ خطی فارسی، مباحث لغوی، دستور تاریخی زبان، پژوهش‌های ادبی، اساطیر و فرهنگ ایران باستان و متون حماسی، تاریخ و فرهنگ ایران، متون کهن فارسی، رجال ادبی و هنری.
