پایگاه داده باز ایران، پروژه نوآوری است برای جمع‌آوری دادههای مربوط به ایران در یک جا و ارائه آنها در قالب‌هایی که به راحتی قابل دسترس باشند. رادیو فردا با همکاری این نهاد مجموع مقالاتی را منتشر می‌کند.
روز ۲۷ اکتبر،رئيس برنامه محيط زیست سازمان ملل از دولت‌ها، بخش‌های تجاری، جامعه‌ی مدنی و شهروندان جهان دعوت کرد تا يک بار برای هميشه به مبارزه برای ريشه‌کنی آلودگی هوا بپيوندند.
در پرتو این فراخوان‌ها که به هدف آگاهی جامعه‌ی مدنی و شهروندان و حمايت قدرت‌مند از اقدام عملی است، ما توجه خود را به وضعيت مکانيزم‌های نظارتی آلودگی هوای ايران معطوف کرده‌ایم.
ايران به خاطر اثرات صنايع سنگين وابسته به نفت و افزايش جمعيت با وضعيت زيست محيطی اضطراری شديدی مواجه است. دولت به ابعاد اين بحران اذعان دارد: مقامات ایران گفته‌اند که روزانه ۲۷۰ نفر به خاطر بیماری‌های مربوط به آلودگی فقط در تهران می‌ميرند. ولی دولت چه اقدامی برای رسيدگی به اين وضعيت اضطراری انجام می‌دهد؟ در اين مطلب، می‌خواهیم وضعيت زیرساخت‌های موجود برای نظارت بر هوای ایران را بررسی کنيم، کارآمدی آنها را ارزیابی کنیم، شکاف‌ها در پوشش خبری آن را شناسايی کنيم و چند حوزه را که دولت می‌تواند در آنها کيفيت بد هوا را بهتر ردگيری کند، برجسته کنیم.
شرکت کنترل کيفيت هوای ايران دادههای بسیاری را در سایتش منتشر و تفصيل مبسوطی را از اندازه‌گيری‌های کیفیت هوا در سراسر کشور ارائه می‌کند. اين پلتفرم‌ها برای باخبر نگه داشتن شهروندان از خطرات آلودگی هوا برای سلامتی در مناطق مختلف و همینطور اخذ تصميم‌های آگاهانه برای کاهش خطرات ناشی از کیفیت پایین هوا مهم هستند.
پایگاه داده باز ایران چهار هفته از دادههای پايگاه دادههای شرکت کنترل کيفيت هوا را بین ۱ تا ۳۱ شهریور جمع‌آوری کردیم تا کيفیت دادههای منتشرشده را بسنجیم و زمینه‌هايی را که در آن دادههای شرکت کنترل هوا را می‌توان گسترش بيشتری داد، شناسايی کنیم تا پاسخگوی نیازهای شهروندان باشد.
متاسفانه پایگاهی که شرکت کنترل کيفيت هوای ايران در اوایل سال ۱۳۹۶ راه‌اندازی کرده است، اطلاعات کامل تمامی ایستگاه‌های ایستگاه‌های اندازه‌گیری آلاینده‌ها را در بر نمی‌گیرد. بر اساس اطلاعات سازمان محیط زیست در مجموع ۱۹۰ ایستگاه در کشور وجود دارد که تنها آمار ۹۱ ایستگاه در این پایگاه قابل دسترس است. یعنی کمتر از نیمی از کل ایستگاه‌ها.
همچنین دادههای موجود هم کم‌وبیش ناقص درج شده‌اند. به طور کلی، فقط ۹ استان از ۳۱ استان بیش از يک اندازه‌گيری برای هر یک از آلاينده‌های هوا (منوکسيد کربن، اوزون، دی‌اکسيد نيتروژن، دی‌اکسيد گوگرد، ذرات معلق کمتر از ۱۰میکرون و ذرات معلق کمتر از ۲.۵میکرون) طی یک ماه مورد بررسی را منتشر کرده‌اند. بيايید اين داده‌ها را بررسی کنيم و به ترتیب سراغ این آلاينده‌ها برويم.
اوزون
سازمان محيط زيست اخيراً اعلام کرده است که ايران در اجرای تعهداتش به پروتکل ۱۹۸۷ مونترال پيشرو است.
اين معاهده برای حفاظت از لايه‌ی اوزون از طریق کاهش تدريجی موادی که در فرسايش لايه‌ی استراتوسفری اوزون نقش دارند (از جمله سی‌اف‌سی‌ها، اچ‌‌سی‌اف‌سی‌ها و هالون‌ها و موارد ديگر) طراحی شده است. هر چند سازمان ملل از ايران به خاطر تلاش‌هایش برای محدود کردن مواد آسیب‌زننده به اوزون ستايش کرده است ولی در زمینه گردآوری و ثبت اندازه‌گيری‌های میزان انتشار اوزون زیان‌آور در سطح زمين که می‌تواند اثرات منفی بر سلامتی داشته باشد، همچنان کار بیشتری لازم است. ۴۸ درصد از استان‌های ايران اندازه‌گیری‌های اوزون را منتشر نمی‌کنند که مانع از اين می‌شود که شهروندان و جامعه‌ی مدنی کيفيت هوای‌شان را ردگيری کنند و بتوانند دولت و آلوده‌کنندگان را به چالش بکشند و آنها را مجبور به پاسخگویی کنند.
دی اکسيد نيتروژن و دی اکسید گوگرد
تحقیقات انجام شده در ايران نشان داده‌اند که آلودگی هوای ناشی از وسایل نقلیه‌ی موتوری و انتشارات صنعتی در تعدادی از شهرهای بزرگ به شدت افزايش يافته است. ارتباط مستقیمی ميان افزايش افرادی که به خاطر بیماری‌های مزمن انسداد ریوی، بیماری‌های قلبی‌عروقی و تنفسی به بیمارستان مراجعه می‌کنند و افزايش غلظت دی‌اکسید نيتروژن و دی‌اکسيد گوگرد وجود دارد. اين باعث می‌شود که اندازه‌گیری مستمر ميزان دی‌اکسيد نيتروژن و دی‌اکسید گوگرد در سراسر ايران اهمیت پیدا کند که در حال حاضر ۱۳ استان ميزان دی‌اکسید نيتروژن را ارايه نمی‌کنند و ۱۴ استان هنوز دی‌اکسيد گوگرد را اندازه‌گیری نمی‌کنند.
ذرات معلق (پی‌ام ۱۰ و پی‌ام ۲.۵)
اثرات ذرات معلق بر سلامتی می‌تواند بسیار جدی باشد و به سرطان و بیماری‌های قلبی-عروقی و تنفسی نیز نسبت داده شده‌اند. هر چند دولت کارنامه‌ی بهتری در اندازه‌گيری اين آلاينده‌ها دارد، هنوز ۹ استان هستند که میزان ذرات معلق ۱۰ را نظارت نمی‌کنند و ۱۰ استان هم میزان ذرات معلق ۲.۵ را نظارت نمی‌کنند.
علاوه بر استان‌هايی که بر بعضی از آلاينده‌ها نظارت نمی‌کنند، آمار ایستگاه‌های چهار استان زنجان، هرمزگان، اردبیل و کهگیلویه و بویراحمد هم در پایگاه اینترنتی شرکت کنترل کيفيت هوای ايران به روز نمی‌شود. حداقل باید انتظار داشت که بزرگ‌ترین استان‌های ایران با توجه به اثرات تراکم جمعیت، ترافیک، صنایع سنگين و تعداد بالای شهروندانی که در معرض خطرات سلامتی در این مناطق هستند، کانون تمرکز تلاش‌ها برای نظارت قوی بر کيفيت هوا باشند.
از میان این استان‌ها، عدم انتشار عمومی دادههای کیفیت هوای استان هرمزگان حائز اهمیت است. نزدیکی به کانون مهم صنعت نفت ایران و همینطور در معرض طوفان‌های ریزگرد فراوان بودن، میزان آلودگی این شهر را به اندازه‌ای بالا برده که تهدید‌ی برای سلامت شهروندان این منطقه شده است.مطالعاتی که بر روی تاثیرات پالایش نفت بر کیفیت هوای این منطقه انجام شده، نشان می‌دهد که سطح ذرات معلق ۱۰، دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن همواره بالاتر از حد استاندارد بوده است. از این جهت، مهم است که دولت برای ثبت و انتشار عوامل آلاینده در این استان بیشتر کوشش کند.
دادههای نه چندان باز برای محیط زیست
سازمان محیط زیست ایران در سال ۱۳۹۴فهرستی از ۱۸۶ ایستگاه نظارت بر کیفیت هوا را برای تمامی استان‌های کشور منتشر کرد و در سال ۱۳۹۶ تعداد کل این دستگاه‌ها را ۱۹۰ اعلام کرد که می‌توان فرض کرد ایستگاه‌های جدیدی در طی این دوسال به فهرست اضافه شده‌اند. با مقایسه پايگاه دادههای شرکت کنترل کيفيت هوا و فهرست پیشین این سازمان می‌توان دید که برخی از استان‌ها از شفافیت کمتری برخوردارند آمار آلاینده‌های آنها به تفکیک منتشر نمی‌شوند.
در بعضی دیگر استان‌ه، با اینکه درصدی از شفافیت دیده می‌شود باز می‌بینیم که راه زیادی تا شفافیت صددرصد باقی مانده است. به طور مثال استان اصفهان ۱۹ ایستگاه دارد اما تنها اطلاعات ۲ ایستگاه منتشر می‌شود. در نتیجه با اینکه تلاش‌های دولت برای اندازه‌گیری آلاینده‌های هوا قابل مشاهده است، پیوستگی بیشتری نیاز است تا بتوان دادههای کامل را ثبت و منتشر کرد. این امر کنشگران محیط‌زیست را قادر می‌سازد تا بتوانند دائما بر کار سازمان‌های مربوطه نظارت داشته باشند و آنها را وادار به پاسخگویی کنند.
میزان شفافیت دادههای ایستگاه‌های کنترل کیفیت هوا در استان‌های ایران
دست آخر اين‌که پيداست که شاخص‌هایی که ايران از آنها برای اندازه‌گیری اثرات آلاينده‌ها با سلامتی استفاده می‌کند منسوخ و قديمی است.
به گفته‌یفايننشالتريبيون، استانداردهای به رسميت‌شناخته‌شده‌ی جهانی برای نشان دادن سطح «بالا»ی آلاينده‌ها در ایران به عنوان هوای «سالم» قلمداد شده‌اند. هر چند خود اين شاخص سازگار با استانداردهای بين‌المللی است، شاخص کيفیت هوایی که زیر عنوان «خوب» مطرح می‌شود هماهنگ با اين استانداردهای به رسميت‌شناخته‌شده‌ی بين‌المللی نيست.
به اين ترتيب، در کنار سرمايه‌گذاری بيشتر برای تعداد بيشتر ایستگاه‌های اندازه‌گيری کيفيت هوا و انتشار نتايج، مهم است که دولت استانداردهای نظارت بر کيفيت هوای‌اش را به طور کامل با هنجاری جهانی به رسميت شناخته شده همنوا و سازگار کند.
به طور کلی، هر چند روشن است که کار بسيار زيادی برای مبارزه با آلودگی هوا لازم است، دولت آشکارا تلاش زیادی کرده است که توانايی‌های نظارت بر کيفیت هوا را در سال‌های اخير افزایش دهد. کار شرکت کنترل کيفیت هوا هر چند ناقص است ولی نشانه‌ای امیدوارکننده است که ايران نياز به ارايه‌ی دادههای معنادار و در دسترس درباره‌ی کيفیت هوای محلی را برای شهروندان‌اش به رسميت می‌شناسد. اين مکانيزم‌ها اگر گامی به جلوتر بروند می‌توانند ذی‌نفعان دولتی را ياری کنند تا آگاه‌تر درباره‌ی سياست‌های زیست محيطی‌شان تصمیم بگیرند و به شهروندان اجازه بدهند که تصميم‌های آگاهانه‌ای بگیرند تا به آنها برای داشتن زندگی شادتر و سالم‌تر کمک کند.
این گزارش با استفاده از این داده‌ها از پایگاه داده باز ایران نوشته شده است: لیست ایستگاه‌های کنترل کیفیت هوا در کل کشور در شهریور سال ۱۳۹۶ تعداد و مدل ايستگاه‌های پايش كيفی هوای محيط زيست كل كشور سال ۱۳۹۴
