بسیاری آلکسی ناوالنی، شناخته‌شده‌ترین چهره مخالف ولادیمیر پوتین در روسیه را که در روزهای پایانی سال گذشته به شکل مرموزی در زندان درگذشت به عنوان یک فعال مبارزه با فساد می‌شناسند و کمتر به اقدامات او برای ایجاد هماهنگی در بین مخالفان دولت روسیه در عرصه انتخابات توجه کرده‌اند.
فعالیت‌های الکسی ناوالنی از سال ۲۰۰۸ به بعد علیه فسادهای گسترده در عرصه‌های مختلف حکومت روسیه و به ویژه علیه شخص ولادیمیر پوتین باعث شد نه تنها در روسیه بلکه در سراسر جهان بسیاری با چهره و نام او آشنا شوند. در عین حال، ابداع و ابتکار «رأی‌گیری هوشمند» توسط الکسی ناوالنی و همکارانش عرصه جدیدی را از سطح همکاری بین مخالفان حکومت روسیه ترسیم کرد.
رأی‌گیری هوشمند، راهبرد مخالفان برای پیروزی
رأی‌گیری هوشمند، سازوکاری بود که مخالفان حزب «روسیه متحد»، حزب حاکم روسیه، در سال ۲۰۱۹ راه‌اندازی کردند تا از طریق آن در یک نظام انتخاباتی غیردمکراتیک شانس پیروزی خود را افزایش دهند.
این سازوکار به رأی‌دهندگان مخالف دولت در روسیه کمک می‌کرد تا کاندیداهایی را که بیشترین شانس را برای شکست دادن حزب حاکم «روسیه متحد» دارند، بدون توجه به وابستگی‌های حزبی آنها، شناسایی و حمایت کنند.
این سازوکار که توسط الکسی ناوالنی و همکارانش معرفی شد، ابتدا در سال ۲۰۱۹ به صورت آنلاین و بعدها با استفاده از یک اپلیکیشن موبایل، به رأی‌دهندگان توصیه می‌کرد که در هر حوزه انتخاباتی به کدام کاندیدا رأی دهند تا بیشترین احتمال برای شکست نامزدهای حامی دولت وجود داشته باشد.
در اینجا به بررسی مفهوم رأی‌گیری هوشمند، پیدایش، پیاده‌سازی و تأثیر آن بر انتخابات روسیه می‌پردازیم. البته اشاره به این موضوع به‌منزله نادیده گرفتن کارزار چشمگیر ناوالنی و همکارانش در مبارزه علیه فساد در روسیه نیست.
به عنوان نمونه، یکی از کارزار الکسی ناوالنی و اطرافیانش علیه فساد در روسیه، گزارش ویدئویی «کاخ پوتین» بود که در آن رئیس‌جمهور روسیه متهم شد که از طریق منابع مالی نامشروع کاخ مجللی در سواحل دریای سیاه ساخته است.
این گزارش ویدئویی که دو روز پس از بازگشت الکسی ناوالنی به روسیه و دستگیری او در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۱ منتشر شد، تصریح می‌کند که هزینه یک میلیارد و ۳۷۰ میلیون دلاری ساخت این کاخ از محل «بزرگترین رشوه تاریخ» تأمین شده است. این ویدئو ظرف مدت کوتاهی بیش از ۱۱۰ میلیون بازدید داشت. براساس نظرسنجی مرکز لوادا در فوریه ۲۰۲۱ دستکم ۲۶ درصد از شهروندان روسیه این ویدیو را دیدند. اما مقامات حکومت روسیه محتوای این گزارش ویدئویی را تکذیب کردند.
اما در کنار فعالیت‌های ضد فساد، آنچه که الکسی ناوالنی و اطرافیانش به عنوان «رأی‌گیری هوشمند» در سال ۲۰۱۸ مطرح کردند، یک دستاورد مهم برای کاهش اختلافات در درون گروه‌های مخالف حکومت روسیه در جریان مشارکت در انتخابات و علیه حزب حاکم «روسیه متحد» ولادیمیر پوتین بود.
«رأی‌گیری هوشمند» نمونه‌ای از ابتکار و ابداع یک سازوکار جمعی در بین مخالفان حکومت روسیه است که توانست «پلی» بین مخالفان وضع موجود در این کشور برای کنش جمعی مشترک از طریق مشارکت در انتخابات غیر دمکراتیک فراهم کند.
هرچند حکومت روسیه پس از انتخابات محلی در سال ۲۰۱۹ کوشیده است که تا به هر وسیله ممکن کارآمدی «رأی‌گیری هوشمند» را مختل و بی‌اثر کند، اما آنچه الکسی ناوالنی و اطرافیانش با «رأی‌گیری هوشمند» مطرح کردند می‌تواند راهکار و تمرینی برای «مدارا» و «همکاری» بین مخالفان وضع موجود برای تغییر شرایط باشد. مخالفانی که خود گروه‌های متکثر با دیدگاه‌های متنوع و حتی مخالف یکدیگر هستند، اما می‌توانند بر سر تلاش برای تغییر شرایط بر مبنای یک سازوکار بی‌طرف توافق کنند.
«رأی‌گیری هوشمند» چگونه آغاز شد؟
به دنبال رد صلاحیت نامزدهای انتخابات در روسیه، الکسی ناوالنی در ۲۸ نوامبر ۲۰۱۸ ایده «رأی‌گیری هوشمند» را بر هماهنگ کردن مخالفان حکومت روسیه و شکست حزب حاکم «روسیه متحد» ولادیمیر پوتین مطرح کرد. هدف «رأی‌گیری هوشمند» کمک به شهروندان برای اتحاد حول کاندیداهایی است که با حزب «روسیه متحد» مخالف هستند و شانس پیروزی آنها در انتخابات بالاتر است. با استفاده از این سازوکار چنین کاندیداهایی می‌توانند به طور موثر با نامزدهای حزب حاکم رقابت کنند.
واجدان شرایط رأی دادن در یک فرایند آنلاین، کاندیداهای مد نظر خود را مشخص کردند و سپس بر مبنای این نتایج به رای‌دهندگان از طریق یک «وب سایت» یا شبکه اجتماعی تلگرام توصیه می‌شد که در هر حوزه انتخابیه کدام یک از نامزدهای انتخابات از شانس پیروزی بالاتری برخوردارند. اگر انتخابات در حوزه‌های با چندین کرسی برگزار می‌شد، مانند سن پترزبورگ، رأی‌دهندگان می‌توانستند فهرستی به تعداد کرسی‌ها از نامزدهای آن حوزه انتخابیه را دریافت کنند.
نتایج اولیه «رأی‌گیری هوشمند»
در انتخابات محلی و شورای شهر در ۸ سپتامبر ۲۰۱۹ در روسیه برای اولین‌بار «رأی‌گیری هوشمند» استفاده شد. در انتخابات شورای شهر مسکو، هرچند حزب حاکم توانست اکثریت خود را در این انتخابات حفظ کند، اما برای نخستین بار مخالفان توانستند ۲۰ کرسی از ۴۵ کرسی این شورا را به دست بیاورند؛ موفقیتی که از اول دهه ۲۰۰۰ تا آن زمان بی‌سابقه بود. نتایج انتخابات در سن پترزبورگ نیز حاکی از موثر بودن «رأی‌گیری هوشمند» بود.
تحقیقی در این زمینه نشان می‌دهد که بخش مهمی از رأی‌دهندگان در سپتامبر ۲۰۱۹ به توصیه‌های این سازوکار عمل کردند و نه تنها دامنه رای به کاندیداهای مخالف افزایش یافت بلکه بر میزان موفقیت حزب «روسیه متحد» تأثیر گذاشت. طبق این تحقیق، از یک هزار و ۳۱۳ کاندیدای مورد حمایت «رأی‌گیری هوشمند»، ۳۶۳ نفر انتخاب شدند[1].
انتقادات از «رأی‌گیری هوشمند»
با این حال، شماری از کاندیداهای مستقل و گروه‌های مخالف در روسیه کارزار «رأی‌گیری هوشمند» را مورد انتقاد قرار داده و معتقد بودند که این کارزار از مخالفان واقعی سیاست‌های کرملین حمایت نمی‌کند. الکسی ناوالنی و همکارانش تأکید داشتند که هدف «رأی‌گیری هوشمند» انتخاب یک کاندیدای ایده‌آل نیست، بلکه هدف آن شکست دادن حزب «روسیه متحد» و سیاستمداران مورد حمایت کرملین است.
موفقیت نسبی الکسی ناوالنی و همکارانش باعث شد تا آنها این سازوکار را به اپلیکیشن برای تلفن‌های هوشمند تبدیل کنند. همزمان حکومت روسیه برای بی‌اثر کردن این راهبرد دست به کار شد. به همین دلیل، در انتخابات سه روزه پارلمانی روسیه در سپتامبر ۲۰۲۱ زمانی که انتظار می‌رفت «رأی‌گیری هوشمند» بتواند بار دیگر زمینه‌ساز هماهنگی مخالفان وضع موجود شود، با فشار حکومت روسیه شرکت‌های گوگل و اپل، اپلیکیشن «رأی‌گیری هوشمند» را همان لحظه آغاز روند رأی‌گیری مسدود کردند.
در آستانه این انتخابات، مقامات روسیه شرکت‌های فناوری اطلاعات را تهدید کرده بودند که در صورت حذف نکردن این اپلیکیشن، اقدام آنها به‌مثابه دخالت غیرقانونی در انتخابات این کشور تلقی خواهد شد. همین امر را می‌توان نشان‌دهنده میزان جدی بودن خطری دانست که حزب حاکم «روسیه متحد» از ابتکار رأی‌گیری هوشمند آلکسی ناوالنی احساس می‌کرد.
کنش جمعی و بسیج مخالفان وضع موجود
مشارکت سیاسی از طریق «انتخابات» یکی از پیچیده‌ترین مسائل جوامع جدید و در عین حال پرطرفدارترین کنش جمعی سیاسی نهادینه در عصر حاضر است. اگر در نظام‌های دمکراتیک، احزاب سیاسی در سازماندهی مطالبات و بسیج رأی‌دهندگان نقش ایفا می‌کنند، در نظام‌های غیر دمکراتیک چگونه می‌توان موانع پیش روی کنش جمعی مشترک برای مشارکت در انتخابات را برداشت در حالی که مخالفان وضع موجود دچار تفرقه‌اند؟
تجربه الکسی ناوالنی در آنچه که به «رأی‌گیری هوشمند» معروف شد، نمونه‌ای از ایجاد یک سازوکار در میان مخالفان حکومت تلقی می‌شود که توانست «پلی» بین مخالفان وضع موجود در این کشور برای کنش جمعی مشترک فراهم کند. این سازوکار می‌تواند به‌عنوان الگویی برای همکاری و مدارا بین گروه‌های متکثر مخالف در جوامع غیر دمکراتیک مورد توجه قرار گیرد. هماهنگی و همکاری در چارچوب یک هدف مشترک، حتی در برابر سیستمی سرکوبگر، می‌تواند راهی برای ایجاد تغییرات معنادار و مؤثر در ساختارهای سیاسی و اجتماعی باشد.
