حملات آمریکا و اسرائیل به سایت‌های هسته‌ای ایران، معمایی پیش روی بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران قرار داده است: چگونه می‌توان تشخیص داد که ذخایر اورانیوم غنی‌شده، که برخی از آنها نزدیک به درجه استفاده تسلیحاتی هستند، زیر آوار دفن شده یا مخفیانه پنهان شده‌اند؟
پس از حملات هفته گذشته به سه سایت هسته‌ای اصلی ایران - در فردو، نطنز و اصفهان - دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، گفت که این تأسیسات را مهمات ایالات متحده، از جمله بمب‌های نفوذگر، «نابود کرده است».
با این همه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، که بر برنامه هسته‌ای تهران نظارت دارد، اعلام کرده است که دقیقاً مشخص نیست چه میزان خسارت به فردو وارد شده است. فردو تأسیساتی است در اعماق کوه که بخش عمده‌ای از اورانیوم غنی‌شده ایران را تولید می‌کرد.
رافائل گروسی، رئیس این نهاد نظارتی سازمان ملل، روز دوشنبه ۲ تیر ماه گفت که احتمالاً سانتریفیوژهای حساس مورد استفاده برای غنی‌سازی اورانیوم در داخل فردو، به شدت آسیب دیده‌اند. اما هنوز مشخص نیست که آیا ۹ تن اورانیوم غنی‌شده ایران - که بیش از ۴۰۰ کیلوگرم آن تا سطح نزدیک به استفاده نظامی غنی شده است – از بین رفته است یا نه.
رویترز در این باره با بیش از دوازده مقام فعلی و سابق که در تلاش برای مهار برنامه هسته‌ای ایران مشارکت داشته‌اند، گفت‌وگو کرده است. این افراد می‌گویند که بمباران ممکن است پوشش مناسبی برای ایران فراهم کرده باشد تا ذخایر اورانیوم خود را ناپدید کند و هرگونه تحقیق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در این باره احتمالاً طولانی و دشوار خواهد بود.
اُولی هِینونِن که از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۰ بازرس ارشد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بوده است گفت که این جستجو احتمالاً شامل بازیابی پیچیده مواد هسته‌ای از ساختمان‌های آسیب‌دیده و همچنین بررسی‌های قانونی و نمونه‌برداری از محیط خواهد بود که زمان زیادی می‌برد.
اُولی هِینونِن که اکنون در اندیشکده «مرکز استیمسون» در واشینگتن فعالیت می‌کند می‌گوید: ممکن است موادی وجود داشته باشد که دسترسی به آن ممکن نباشد، زیر آوار پخش شده یا در جریان بمباران از بین رفته باشند.
بر اساس معیار و ملاک اعلام شده از سوی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم غنی‌شده ایران تا ۶۰ درصد - که فاصله‌ای کوتاه با سطح تسلیحاتی حدود ۹۰ درصد دارد - برای ساخت ۹ سلاح هسته‌ای کافی است.
حتی اگر بخشی از این مواد هم مفقود اعلام شود، باعث بروز یک نگرانی جدی برای قدرت‌های غربی است که معتقدند ایران دست‌کم گزینه ساخت سلاح هسته‌ای را محفوظ نگه داشته است.
رویترز در گزارش خود مدعی است: نشانه‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد ایران ممکن است قبل از حملات، مقداری از اورانیوم غنی‌شده خود را جابه‌جا کرده باشد.
رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید ایران در ۲۳ خرداد، یعنی روز حملات اسرائیل، به او اطلاع داد که در حال انجام اقداماتی برای محافظت از تجهیزات و مواد هسته‌ای خود است.
رافائل گروسی افزود که اگرچه جزئیات بیشتری از سوی تهران در این باره ارائه نشد، اما همین امر می‌تواند بیانگر آن باشد که این مواد جابه‌جا شده‌اند.
یک دیپلمات غربی که در این پرونده دخیل است و خواست که نامش فاش نشود به رویترز گفته است به نظر می‌رسد بیشتر اورانیوم غنی‌شده در فردو چند روز قبل از حملات جابه‌جا شده است، «تقریباً انگار که ایرانی‌ها می‌دانستند چه اتفاقی قرار است بیفتد».
برخی از کارشناسان گفته‌اند که تصاویری از ماهواره‌ها که ده‌ها کامیون را در جاده‌های دسترسی به تونل‌های منتهی به مجتمع کوهستانی فردو نشان می‌دهد حاکی از آن است که اورانیوم غنی‌شده در آنجا به جای دیگری منتقل شده است.
با وجود این پیت هگست، وزیر دفاع آمریکا، روز پنجشنبه ۵ تیر اظهار داشت که هیچ اطلاعاتی مبنی بر جابه‌جایی اورانیوم غنی‌سازی شده از سوی ایران در اختیار ندارد.
دونالد ترامپ اما وجود نگرانی در مورد جابه‌جایی اورانیوم غنی‌سازی شده را رد کرده است. رئیس جمهور آمریکا در مصاحبه‌ای با شبکه فاکس تأکید کرد که ایرانی‌ها «هیچ چیزی را جابه‌جا نکرده‌اند».
کاخ سفید به درخواست رویترز برای اظهارنظر در این باره پاسخی نداده است. وزارت خارجه آمریکا نیز این خبرگزاری را به اظهارات عمومی دونالد ترامپ ارجاع داده است.
یک دیپلمات غربی دیگر درباره این موضوع به رویترز می‌گوید که تأیید وضعیت ذخایر اورانیوم ایران یک چالش بزرگ خواهد بود. این منبع به فهرستی طولانی از اختلافات گذشته بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تهران اشاره کرده و اظهار می‌دارد که برای نمونه، ایران توضیح معتبری در مورد آثار اورانیوم یافت شده در سایت‌های اعلام‌نشده‌اش ارائه نداده است.
این دیپلمات غربی انجام تحقیق در این باره از سوی آژانس و عدم پاسخگویی تهران را به «بازی موش و گربه» ادامه‌دار تشبیه می‌کند. این در حالی است که ایران می‌گوید که به تمام تعهدات خود در قبال نهاد ناظر هسته‌ای سازمان ملل عمل کرده است.
تصویر مبهم و تار
در گزارش رویترز می‌خوانیم قبل از اینکه اسرائیل عملیات نظامی ۱۲ روزه خود را با هدف نابودی توانایی‌های هسته‌ای و موشکی ایران آغاز کند، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به سایت‌های غنی‌سازی ایران دسترسی منظم داشت.
آژانس به‌طور شبانه‌روزی محتویات این سایت‌ها را به عنوان بخشی از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (ان‌پی‌تی) که هدف آن جلوگیری از گسترش سلاح‌های هسته‌ای است نظارت می‌کرد؛ پیمانی که ایران نیز عضو آن است.
حالا آوار و خاکستر به جای مانده بر اثر حملات آمریکا و اسرائیل این تصویر را تیره و تار کرده است.
علاوه بر این، ایران تهدید کرده است که همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را متوقف خواهد کرد.
مجلس ایران با خشم از شکست نظام منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در محافظت از ایران در برابر حملات - که بسیاری از کشورها آن را غیرقانونی می‌دانند - روز چهارشنبه ۴ تیر ماه به تعلیق همکاری تهران با آژانس رأی داد.
تهران می‌گوید قطعنامه‌ای که در خرداد ماه از سوی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تصویب شد اتهام نقض تعهدات عدم اشاعه را به ایران وارد ساخت و با فراهم کردن یک پوشش دیپلماتیک، راه را برای حملات اسرائیل که روز بعد از آن آغاز شد هموار کرد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی این اتهام‌زنی از سوی تهران را رد می‌کند و قطعنامه شورای حکام را نتیجه عملکرد ایران در قبال بازرسی‌ها و عدم روشنگری‌های جمهوری اسلامی می‌داند.
ایران بارها این موضوع را رد کرده است که یک برنامه فعال برای تولید و توسعه بمب هسته‌ای دارد، و تأکید داشته که برنامه هسته‌ای کشور تنها مقاصد صلح‌آمیز را دنبال می‌کند.
با این حال، کارشناسان می‌گویند هیچ دلیلی برای غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد برای یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی وجود ندارد، زیرا این برنامه می‌تواند با غنی‌سازی کمتر از ۵ درصد اجرا شود.
ایران به عنوان یکی از طرف‌های پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، باید موجودی اورانیوم غنی‌شده خود را گزارش دهد. سپس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی باید گزارش ایران را از طریق روش‌هایی از جمله بازرسی تأیید کند.
با این همه، به گزارش رویترز اختیارات آژانس محدود است – چرا که این نهاد نظارتی سازمان ملل تنها تأسیسات هسته‌ای اعلام‌شده ایران را بازرسی می‌کند، اما نمی‌تواند بازرسی‌های سرزده را در مکان‌های اعلام‌نشده انجام دهد.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرده است که ایران تعداد نامعلومی سانتریفیوژ اضافی را در مکان‌هایی ذخیره کرده است که آژانس از آنها اطلاعی ندارد، که با استفاده از آنها می‌تواند یک سایت غنی‌سازی جدید یا مخفی را راه‌اندازی کند.
این امر، موضوع یافتن موادی که می‌توانند بیشتر غنی شوند، به‌ویژه موادی که به درجه تسلیحاتی نزدیک‌تر هستند، را بسیار برجسته و مهم‌تر از پیش می‌کند.
کلسی داوِنپورت، از انجمن کنترل تسلیحات مستقر در واشینگتن، روز جمعه ۶ تیر ماه در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: از بین بردن ذخایر اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی ایران ممکن است بخشی از هدف حملات نبوده باشد، اما این بخش قابل توجهی از خطر تکثیر تسلیحات هسته‌ای است - به ویژه اگر [وضعیت و تعداد] سانتریفیوژها نامشخص است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند اطلاعاتی را از کشورهای عضو از جمله ایالات متحده و اسرائیل دریافت کند و این کار را نیز انجام می‌دهد، اما در عین حال تأکید دارد که هیچ اطلاعاتی را بدون آنکه به طور مستقل راستی‌آزمایی کند تأیید نمی‌کند.
در تعقیب سایه‌ها
جست‌وجوی بی‌ثمر بازرسان سازمان ملل متحد برای یافتن انبارهای بزرگ سلاح‌های کشتار جمعی در عراق در سال ۲۰۰۳ نشان داد که تأیید ادعاهای قدرت‌های خارجی در مورد ذخایر پنهان مواد، زمانی که اطلاعات ملموس کمی برای استناد وجود داشته باشد، چقدر دشوار است.
همان‌طور که در عراق اتفاق افتاد، بازرسان در نهایت ممکن است تنها در تعقیب سایه‌ها باشند.
منبع دیپلماتیک غربی به رویترز می‌گوید: اگر ایرانی‌ها در مورد ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم با غنای بالا شفاف‌سازی کنند، آنگاه این مشکل قابل مدیریت است، اما اگر این کار را انجام ندهندد، هیچ‌کس هرگز مطمئن نخواهد بود که چه بر سر آن آمده است».
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که به ۱۸۰ کشور عضو پاسخگو است، گفته است که نمی‌تواند تضمین کند که توسعه هسته‌ای ایران کاملاً صلح‌آمیز است، اما هیچ نشانه‌ای مبنی بر وجود یک برنامه تسلیحاتی هماهنگ ندارد.
ایالات متحده در این هفته از کار نظارت و تأیید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی حمایت کرد و از تهران خواست تا اطمینان حاصل کند که بازرسان آژانس در این کشور در امنیت هستند.
تا مشخص شدن مکان و مسیر هر گرم اورانیوم غنی‌شده، مطابق با استاندارد‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی راهی طولانی باید طی شود.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید که تأسیسات روی زمین در نطنز، که کوچک‌تر از دو تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد است، در حملات از بین رفته است و این نشان می‌دهد که ممکن است بخش کوچکی از ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران نابود شده باشد.
فردو، عمیق‌ترین تأسیسات غنی‌سازی ایران که بخش عمده‌ای از اورانیوم غنی‌شده ۶۰ درصدی را تولید می‌کرد، مورد حمله جدی قرار گرفت، اما آسیب وارده به سالن‌های زیرزمینی آن مشخص نیست.
همچنین یک منطقه زیرزمینی در اصفهان که بخش زیادی از اورانیوم غنی‌شده ایران در آن نگهداری می‌شد، بمباران شد که باعث آسیب به ورودی تونل‌های منتهی به آن شده است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از زمان آغاز حملات اسرائیل، نتوانسته است بازرسی‌ها را انجام دهد و از این رو جهان خارج بیشتر از آنکه پاسخی در مورد ابهامات خود دریافت کند، با پرسش‌های بیشتری مواجه است.
رافائل گروسی روز چهارشنبه ۴ تیر ماه گفت که شرایط در سایت‌های بمباران شده، کار را برای بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دشوار خواهد کرد و ممکن است زمان‌بر باشد.
او می‌گوید: «در این مکان‌ها آوار هست. ممکن است مواد منفجره عمل‌نکرده هم وجود داشته باشد».
اُولی هِینونِن، بازرس سابق آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به رویترز می‌گوید برای آژانس حیاتی است که در مورد آنچه بازرسانش به‌طور مستقل توانسته‌اند تأیید کنند، شفاف باشد، از جمله در مورد هرگونه عدم قطعیتی که با آن روبروست، و آنچه که ناشناخته باقی مانده است.
او می‌گوید بر اساس اطلاعاات حاصل از این شفافیت‌ها کشورهای عضو می‌توانند ارزیابی‌های خود از مخاطرات موجود را انجام دهند.
