نیاز به دریافت انواع مجوز و تائیدیه برای چاپ کتاب، آن‌هم پس از مدت‌ها معطلی و دوندگی در راهروهای وزارت ارشاد و گاه نهادهای امنیتی برای نویسنده، مترجم و ناشر ایرانی موضوع تازه‌ای نیست.
دست‌کم در نزدیک به نیم‌قرنی که از استقرار جمهوری اسلامی می‌گذرد، بجز چند صباحی کوتاه و گذرا در نخستین ماه‌های پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷، علاوه بر وادار کردن بسیاری از روشنفکران به «خودسانسوری»، در مواردی منجر به تهدید، بازداشت و حتی قتل آنان شده است.
ربودن و قتل تعدادی از نویسندگان و چهره‌های فرهنگی در پروندۀ معروف به «قتل‌های زنجیره‌ای» و همچنین «تلاش برای به دره انداختن» اتوبوس حامل بیش از سی نویسنده، مترجم و روزنامه‌نگار در شانزدهم مرداد ۱۳۷۵ در مسیر ارمنستان، نمونه‌هایی از این موارد است. فشارهایی که در نهایت بسیاری از دست‌اندرکاران کتاب و نشر را وادار به خانه‌نشینی یا ترک کشور کرد.
بحث ممیزی کتاب و مطبوعات در ایران البته تنها به دوران جمهوری اسلامی محدود نمی‌شود و پیش از انقلاب هم به شکلی دیگر وجود داشته؛ اما ماهیت و میزان فشار و خشونت حکومت در این راستا کاملاً متفاوت بوده است.
اما ایران تنها کشوری نیست که روشنفکرانش با چنین شرایطی دست‌وپنجه نرم می‌کنند. سوریۀ تحت حکومت بشار اسد و پدرش حافظ اسد، از کشورهایی بود که دغدغۀ سانسور و دریافت مجوز انتشار، زندگی را به‌کام نویسندگان و ناشرانش تلخ کرده بود. این‌روزها و با سقوط ناگهانی بشار اسد، چهره‌های فرهنگی سوریه به روزهایی بهتر امیدوار شده‌اند.
به گزارش روزنامه بریتانیایی «گاردین»، تا همین چندی پیش، نویسنده و ناشر سوری، پیش از اقدام به انتشار کتاب، باید به سانسور، و حتی نهادی که ممکن است روی محتوای کتابش حساس شود فکر می‌کرد. سانسور محتوای سیاسی به وزارت اطلاعات مربوط می‌شد و بررسی محتوای مذهبی، کار وزارت اوقاف بود. بررسی کتاب‌های ادبی هم بر عهدۀ «اتحادیه کتاب‌های عربی» بود. اما در همۀ این موارد، این سرویس‌های امنیتی سوریه بودند که باید پس از بررسی زمان‌بر و خط به خط کتاب، تأییدیۀ نهایی چاپ را صادر می‌کردند.
اما حتی این هم پایان کار نبود: هر گونه تغییر در رویکرد سیاسی حکومت، یا تغییر نگاه رژیم در قبال یک نویسنده یا مترجم، به سرعت به الزام جمع‌آوری کتاب‌ها از قفسۀ کتابفروشیها منجر می‌شد؛ کتاب‌هایی که چه بسا کمتر از یک ماه از صدور مجوز چاپ و فروش‌شان می‌گذشت.
به نوشتهٔ این روزنامه، در حدود دو ماهی که از سقوط برق‌آسای حکومت بشار اسد می‌گذرد بسیاری از ناشران و کتاب‌فروشی‌های سوریه به‌ویژه در دمشق به این فکر افتاده‌اند که آرام‌آرام کتاب‌هایی که از مدت‌ها پیش به‌دستور سانسورچیان و مقام‌های امنیتی به انبار منتقل شده بودند و خاک می‌خوردند را به قفسه‌ها بازگردانند.
کتاب‌هایی از جمله آثار ادهم شرقاوی، که مقام‌های وزارت اوقاف نوشته‌هایش در ارتباط با اسلام را نمی‌پسندیدند، یا نوشته‌های برهان غلیون روشنفکر سوری-فرانسوی و از منتقدان رژیم اسد، و یا حتی نوشته‌های پتریک سیل، روزنامه‌نگار شناخته‌شدۀ بریتانیایی دربارۀ خاندان اسد، که الزاماً انتقادی هم نبودند، حالا پس از مدت‌ها در کتاب‌فروشی‌های دمشق به چشم می‌خورند.
گاردین می‌افزاید: جالب این‌که کتاب مشهور «۱۹۸۴» نوشتۀ جورج اورول هرگز در سوریهٔ اسد ممنوع نشده بود. مدیر «دار‌الفکر»، از انتشاراتی‌های باسابقۀ سوریه، می‌گوید احتمالاً حکومت چندان بدش نمی‌آمده که سوری‌ها به بشار اسد و سازمان‌های امنیتی‌اش به چشم «برادر بزرگتر» و «نهادهای همیشه ناظر» بنگرند و احساس کنند که همواره و همه‌جا زیر نظر هستند.
در دوران اسد خرید و فروش کتاب با ارز خارجی هم ممنوع بود و می‌توانست کار را به زندان بکشاند. کتابفروشی «اِکسلیبریس» نزدیک به ربع قرن است که در یکی از محله‌های مرفه دمشق به عرضۀ کتاب‌های انگلیسی‌زبان مشغول است. قیمت اصلی کتاب‌های خارجی وارداتی از پشت جلد آن‌ها تراشیده شده یا خط خورده است تا شائبۀ فروش‌شان با ارز خارجی را از بین ببرند.
این روزنامه بریتانیایی می‌افزاید: تازه‌ترین کتاب‌های این کتابفروشی حدود شش سال پیش و در جریان نمایشگاه بین‌المللی کتاب دمشق خریداری و به موجودی آن اضافه شدند. از آن‌جا که کتاب‌های موجود در نمایشگاه، از سوی سانسورچیان تأیید شده بودند، افزودن آن‌ها به موجودی «اکسلیبریس» نگرانی کمتری برای مالک کتابفروشی ایجاد می‌کرد. حالا اما با سقوط بشار اسد و دستگاه سانسورش، این کتابفروش دیگر نگران این نیست که مبادا از قلم‌افتادن اتفاقی پاک‌کردن قیمت اصلی یک کتاب به دلار، یورو یا پوند، برایش دردسر‌ساز شود.
با وجود همۀ این تغییرات، ناشران و کتابفروشان همچنان در انتظار نظرات و احیاناً تصمیمات حاکمان جدید کشور هستند. حکومت تازۀ سوریه هنوز هیچ فرمانی در ارتباط با چاپ و نشر کتاب صادر نکرده است.
گاردین در پایان می‌گوید: بنگاه‌های نشر و عرضۀ کتاب در سوریه امیدوارند این دوران آزادی پایدار بماند و همچون نخستین روزهای حکومت بشار اسد در سال ۲۰۰۱ نباشد که مردم این کشور توانستند تنها برای مدتی بسیار کوتاه، طعم آزادی را بچشند.
برخی از نویسندگان و ناشران سوری هم با نگاه به شرایط ایران و عبور سریع کشور از روزهای آزادی مطبوعات و انتشارات در نخستین ماه‌های پس از انقلاب بهمن ۵۷، با ترکیبی از بیم و امید، نظاره‌گر وضعیت کشور خود هستند.
