دوست داشته باشیم یا نه، جهان علم و فناوری بر همۀ شئون زندگی اثر گذاشته و بیشتر هم خواهد گذاشت داد. زیستن در جهانی که روزبه‌روز تازه می‌شود، با انکار روند و رشد سریعی که در بخش علوم و فناوری در حال رخ دادن است، شاید در بهترین شرایط زیستن در حبابی باشد که ما را از واقعیات دنیا دور می‌کند.
فهرستی که در ادامه می‌آید، تنها شماری از رویدادهایی است که سال ۱۴۰۲ در این دنیا اتفاق افتاد و اثرش به‌طور مستقیم و یا غیرمستقیم بر زندگی همۀ ما و نسل آینده باقی خواهد ماند. این تنها اشاره‌ای است به انبوهی از داستان‌هایی که شاید حتی از رخ دادن‌شان نیز بی‌خبر باشیم اما، فارغ از خبر داشتن یا بی‌خبری ما، جهان را شکل می‌دهند.
زیرساخت‌های ارتباطی در ایران
سالی که گذشت، سال آشکار شدن بیش از پیش ضعف زیرساخت‌های ارتباطی در ایران بود.
حکومت در سال ۱۴۰۲ با مجموعۀ کم‌سابقه‌ای از هک‌های بزرگ روبه‌رو شد، این در حالی است که حکومت از یک سو اغلب زیرساخت‌ها و نظارت بر محتوا و اطلاعات شهروندان ایرانی را تحت کنترل بیشتر خود درآورد و از سوی دیگر دسترسی به اینترنت و جریان آزاد اطلاعات و حتی دسترسی به منابع آنلاین برای شهروندان خارج از کشور را محدودتر کرد.
هک‌هایی که گاه بخش خصوصی را هدف قرار می‌داد (هک تپسی) و در موارد بیشتری سازمان‌ها و ادارات ساختار نظام (ازجمله هک قوه قضاییه و مجلس) که نشان از ضعف زیرساخت‌ها و امنیت اطلاعات داشت.
قربانی اصلی این هک‌ها درنهایت مردم و شهروندان عادی هستند که اطلاعات و امنیت حریم خصوصی آن‌ها چه در بخش خصوصی و چه در بخش دولتی، مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد.
هوش مصنوعی
چهرۀ اصلی سال گذشته در جهان و ایران و در حوزۀ فناوری هوش مصنوعی بود. الگوریتم‌های مبتنی بر مدل‌های زبانی بزرگ با سرعتی شگفت در حال رشد هستند و همین الان هم بخش بزرگی از فضای کار و زندگی افراد را تحت تأثیر قرار داده‌اند.
دسترسی عام به این فناوری‌ها از یک سو دروازه‌ای گسترده به‌سوی فرصت‌های بی‌نظیر باز کرده و از سوی دیگر نگرانی‌های دربارۀ سوءاستفاده از آن مطرح می‌کند.
هوش مصنوعی در سال گذشته و در چند سال پیش رو یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین موضوعات مورد توجه جامعه جهانی بوده و خواهد بود، با این حال، در ایران شاهد نگاهی سیاست‌زده به این موضوع هستیم؛ اتفاقی که با توجه به جریان‌های فعلی حاضر در عرصۀ قانون و سیاست‌گذاری می‌تواند در بهترین شرایط باعث عقب ماندن کشور در یکی از مهم‌ترین فناوری‌های دهۀ اخیر شود و در شرایطی واقع‌بینانه‌تر، کشور و مردم را با شرایط پیش‌بینی‌نشده و غافلگیرکننده روبه‌رو کند.
چشمانی رو به فضا، قدم‌هایی به‌سوی ماه
سال گذشته سال خوبی برای محققان نجوم و فضا بود. داده‌های تازه از ابزارهای مختلف رصدی به‌خصوص یافته‌های تازۀ تلسکوپ فضایی جیمز وب باعث شد چشم‌اندازی تازه پیش روی انسان و تلاش او برای درک عالمی که در آن زندگی می‌کند، گشوده شود.
اگرچه تنش‌های جهانی و کاهش بودجه‌های تحقیقاتی علمی باعث شده برخی همکاری‌ها و همین‌طور برخی پروژه‌ها در معرض خطر قرار بگیرند، اما هنوز هم چشمانی که در تلاش برای فهم جهان سر به‌سوی آسمان دارند، بخش‌های درخشانی از ذهن انسان را به نمایش گذاشته‌اند.
در همسایگی کیهانی ما، این ماه زمین است که بار دیگر در کانون توجه قرار گرفته. از هندوستان و ژاپن تا ایالات متحده و بخش خصوصی، در سال گذشته راهی ماه شدند تا مسیر پرچالش سفر دوبارۀ انسان به‌سوی ماه را هموارتر کنند؛ ماجراجویی بزرگی که در دهۀ آینده شاید تعیین‌کنندۀ حضور آینده و توسعۀ احتمالی انسان در فضا باشد.
جهانی که گرم می‌شود
سالی که گذشت، گرم‌ترین سال ثبت‌شده در تاریخ معاصر داده‌های هواشناسی بود. البته وقوع پدیدۀ جوی ال‌نینو در بروز این زمستان گرم بی‌تأثیر نبود اما وقتی به روند افزایش دمای میانگین زمین نگاه می‌کنیم، نمی‌توانیم روند روبه رشد آن را نادیده بگیریم.
هشدار چندین دهه‌ای دانشمندان حالا خود را بی‌پرده‌تر از هر زمانی نشان می‌دهد و زمین، محیط‌زیست و مردمان ساکن آن باید در حالی بهای این تغییرات اقلیم را بپردازند که بخش بزرگی از سیاستمداران جهان جز سخن گفتن اقدامی عملی دربارۀ آن انجام نمی‌دهند.
وقتی نوبت به کشور ما می‌رسد، که یکی از قربانیان بحران‌های زیست‌محیطی است و هم‌اکنون نه‌تنها تحت تأثیر اثرات ناشی از تغییرات اقلیم جهانی قرار دارد که با بحران آب، از دست دادن تعادل طبیعی و زیستی و بیابان‌زایی هم مواجه است، نگرانی‌ها بیشتر می‌شود. در برنامۀ توسعه کشور هیچ اشاره‌ای به تغییرات اقلیم دیده نمی‌شود و حتی در حد حرف زدن دربارۀ این مهم‌ترین موضوع پیش روی بشر هم این مسئله مورد توجه قرار نگرفته است.
ماهواره‌های ایران
در سال گذشته یکی از رویدادهای مهم در فضای فناوری ایران پرتاب‌های فضایی بود که انجام شد. صنایع فضایی از مهم‌ترین بخش‌های توسعۀ همه‌جانبه است و اگر درست پیگیری شود، موضوعی است که می‌تواند فارغ از جهت‌گیری‌های سیاسی، مورد اقبال مردم هر کشوری هم باشد. با این حال، در ایران، به دلیل وابسته شدن بخش پرتاب‌های فضایی به برنامۀ موشکی نظامی و مدیریت صنایع دفاعی و نظامی بر آن، این مسئله به یکی از چالش‌های بین‌المللی ایران بدل شده است.
جامعۀ جهانی از پنهان شدن اهداف نظامی در پشت برنامۀ موشکی ایران ابراز نگرانی می‌کند و ساختار برنامه فضایی ایران نیز با روندی که در پیش گرفته، هر بار بر سوءظن‌ها می‌افزاید.
در سوی دیگر، نداشتن نقشۀ مشخص و مسیر معلومی در حوزۀ توسعه فضایی و عدم شفافیت در این برنامه باعث شده بسیاری از ناظرانی که حتی علاقه‌مند به توسعۀ برنامه فضایی هستند، در این شرایط نگران هدررفت هزینه‌های ناشی از بی‌برنامگی این برنامه باشند.
الهام‌بخش‌ها
مسیر علم مسیر آسانی نیست؛ پای گذاشتن در آن و سفر کردن در آن نیازمند پشتکار، حوصله، کار زیاد و شاید از همه مهم‌تر عناصر الهام‌بخشی است تا هم با شعله‌ور کردن بارقۀ کنجکاوی و اشتیاق در ذهن نوجوانان و جوانان و حتی سالخوردگان اهمیت این راه را به آن‌ها نشان دهند و هم چراغ‌هایی برای لحظات سخت پیمودن این مسیر باشند.
در سالی که گذشت، ایرانیان یکی از الهام‌بخش‌ترین چهره‌های خود در جهان علم را از دست دادند. فیروز نادری که برای سال‌ها الهام‌بخش ایرانیان در حوزۀ علم و فناوری بود، کسی بود که برنامۀ کاوش مریخ را بنیان نهاد و مأموریت‌های پرشکست ناسا به مقصد مریخ را به یکی از موفق‌ترین پروژه‌های این سازمان بدل کرد و سپس نگاهش را به دوردست‌های منظومۀ شمسی دوخت و مأموریت‌های عظیمی را بنا نهاد و در معماری آن شرکت کرد که در سال‌های آینده آغاز خواهند شد.
فیروز نادری که هم‌زمان با جایگاه علمی خود دغدغه دائمی‌اش درباره ایران او را از بسیاری از هم‌رده‌هایش متمایز می‌کرد، سال گذشته و پس از یک حادثۀ غیرمنتظره از میان ما رفت، اگرچه میراث الهام‌بخش او باقی خواهد ماند.
در سالی که گذشت، اما یک فضانورد آمریکایی ایرانی‌الاصل نقشی مؤثری در الهام‌بخشی به نوجوانان و مردم ایران در حوزۀ فضا را ایفا کرد؛ یاسمین مقبلی که فرماندهی مأموریت سرنشین‌دار هفتم دراگون به مقصد ایستگاه بین‌المللی فضایی را بر عهده داشت و نیمی از سالی را که گذشت در فضا و بر عرشۀ ایستگاه فضایی سپری کرد.
او همچنین راهپیمایی‌ای طولانی در فضا انجام داد تا خود را برای مأموریت‌های مهم بعدی خود به مقصد ماه آماده کند.
یاسمین مقبلی در عین حال سفیری از سرزمین مادری نادیده‌اش در فضا شد. او از مدار زمین به دیدار ایران رفت، هم‌سفرانش را به وعدۀ غذایی ایرانی (قورمه‌سبزی) در مدار دعوت کرد و در آخرین روزهای حضورش در مدار، با به نمایش گذاشتن نقاشی بیش از صد کودک ایرانی که نقاشی‌هایی را برای او ارسال کرده بودند، کودکان ایران را برای لحظاتی به فضا برد و چشم‌اندازی از آینده‌ای ممکن را برای بسیاری از نوجوانان ایرانی ترسیم کرد.
