در میانه سال ۱۳۹۴، کرملین با آغاز مداخلهٔ نظامی در سوریه برای نجات رژیمِ در حال سقوط بشار اسد، به پیروزی مهمی دست یافت و نقش خود را به‌عنوان یکی از بازیگران اصلی خاورمیانه تثبیت کرد.
اما ۱۰ سال بعد، اسدِ سرنگون‌شده و سلسله‌ای از تحولات تعیین‌کننده – تازه‌ترینِ آن توافق آتش‌بس میان اسرائیل و غزه به میانجی‌گری آمریکا در ۱۳ اکتبر (۲۱ مهر) – این برداشت را دگرگون کرده است.
هانا نوته، مدیر بخش اوراسیا در مرکز جیمز مارتین برای مطالعات منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، به رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی گفت: «از زمان مداخله در سوریه در سال ۲۰۱۵، روسیه هرگز تا این حد در خاورمیانه از نظر دیپلماتیک به حاشیه نرفته بود.»
تقلیل این جایگاه در نشست ۱۳ اکتبر در مصر آشکار شد؛ جایی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، ریاست مشترک آن را بر عهده داشت و رهبران بیش از ۲۰ کشور برای نهایی کردن آتش‌بس دائم در غزه حضور داشتند. روسیه آشکارا در این گردهمایی دیپلماتیک غایب بود و سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، به خبرنگاران گفت مسکو اصلاً دعوت نشده بود.
کمی بعد، کرملین نشست برنامه‌ریزی‌شدهٔ خود با رهبران عرب در مسکو را که برای اواخر همان هفته در نظر گرفته شده بود، لغو کرد. منابع آگاه به بلومبرگ گفتند علت واقعی لغو، تعداد اندک رهبران منطقه‌ای بود که حضور خود را تأیید کرده بودند.
مقام‌های اروپایی نیز در گفت‌وگو با رادیو اروپای آزاد/رادیو آزادی و به شرط ناشناس ماندن اظهار کردند که این توافق و نشست لغوشده هر دو نشان‌دهندهٔ کاهش نفوذ روسیه در خاورمیانه است.
یک مقام اتحادیه اروپا که بر مسائل روسیه و اوراسیا متمرکز است، گفت: «بی‌تردید این نیز نشانه‌ای دیگر از کاهش نقش روسیه در منطقه بود. نشست لغوشده هم همین را نشان می‌دهد؛ تنها دو رهبر – از سوریه و عراق – برای شرکت موافقت کرده بودند.»
یک دیپلمات دیگر اتحادیه اروپا نیز گفت غیبت روسیه در نشست مصر «پیروزی‌ای برای غرب» بود. او افزود: «دیدن رهبران آمریکایی، عرب و غربی بر صحنه و نبود کامل نقش روسیه – یا چین – صحنهٔ جالبی بود.»
خاورمیانه‌ای که به‌سرعت در حال دگرگونی است
این وضعیت در حالی پیش آمده که جایگاه روسیه در سال‌های اخیر در خاورمیانه پی‌درپی تضعیف شده، زیرا مسکو تقریباً تمام تمرکز خود را بر جنگ اوکراین گذاشته است.
اسد، که مسکو همراه با جمهوری اسلامی ایران برای تقویت حکومتش در جریان جنگ داخلی سوریه مداخله نظامی کرده بود، در اواخر سال ۲۰۲۴ سرنگون شد و سپس به مسکو گریخت.
حملات گره افراطی حماس در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ که به جنگ گسترده‌تری میان اسرائیل و غزه انجامید، چالش‌های دیپلماتیک تازه‌ای برای کرملین در رابطه با تل‌آویو به‌وجود آورد؛ روابطی که روسیه طی دهه‌ها برای تقویت آن تلاش کرده بود.
پس از آن، حملات هوایی آمریکا و اسرائیل علیه ایران در خردادماه شریک اصلی مسکو در منطقه را از نظر نظامی تضعیف کرد و روسیه را نسبت به ادامهٔ ارسال سلاح به تهران مردد ساخت.
کارشناسان می‌گویند این بخشی از محاسبهٔ سیاسی تازه‌ای در مسکو است، زیرا روسیه با تمرکز بر جنگ اوکراین، منابع راهبردی اندکی برای اختصاص به دیگر نقاط جهان دارد.
نوته می‌گوید: «مسئله ظرفیت است. چه ناشی از ناتوانی باشد و چه بی‌میلی، منابع نظامی روسیه برای صرف در دیگر مناطق کاهش یافته است.»
افزون بر این ناکامی‌های دیپلماتیک، روسیه در خاورمیانه باید میان شبکه‌ای پیچیده از روابط و نیازهای راهبردی تعادل برقرار کند.
روسیه مدت‌ها است رابطه‌ای مستحکم با ایران دارد. مسکو همچنان یکی از بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاران خارجی و تأمین‌کنندگان تسلیحات تهران است، و ایران در نخستین سال تهاجم روسیه به اوکراین با تأمین پهپاد و کمک به ساخت کارخانهٔ تولید آن در داخل روسیه، به کرملین یاری رساند.
اما ولادیمیر پوتین در پی تعمیق روابط با کشورهای حوزه خلیج فارس، از جمله امارات متحده عربی و عربستان سعودی، است؛ دو شریک فزاینده مهم برای مسکو که از قدرت‌یابی بیشتر ایران استقبال نمی‌کنند.
در نتیجه، روسیه در موقعیتی دشوار قرار گرفته است: از یک‌سو می‌خواهد از شریک اصلی خود در منطقه حمایت کند و از سوی دیگر ناگزیر است روابطش با کشورهای خلیج فارس را حفظ کند؛ کشورهایی که برای دور زدن تحریم‌های غرب پس از تهاجم تمام‌عیار فوریه ۲۰۲۲ به اوکراین برای روسیه حیاتی بوده‌اند.
تضعیف‌شده، اما حذف‌نشده
هرچند توافق اخیر میان اسرائیل و غزه نقطه‌عطفی دیپلماتیک محسوب می‌شود، اما رسیدن به صلحی پایدار هنوز قطعی نیست.
نوته می‌افزاید که هرچند جایگاه روسیه پس از مداخله در سوریه رو به افول گذاشته، حذف آن از نشست مصر به‌معنای پایان نقش مسکو در خاورمیانه نیست.
او گفت: «حتی اگر روسیه درگیر جنگ اوکراین نبود، احتمالاً در مسائل اسرائیل و فلسطین نقش چندانی نداشت. نقش مسکو در این مناقشه از زمان پایان جنگ سرد بسیار محدود بوده است.»
در عین حال که آیندهٔ نقش روسیه در خاورمیانه زیر سؤال است، مسکو تا حدی توانسته بخشی از نفوذ خود را در سوریه حفظ کند.
روسیه برخلاف پیش‌بینی‌ها پس از سقوط اسد، همچنان کنترل پایگاه دریایی طرطوس و پایگاه هوایی حمیمیم را در دست دارد و از نفوذ خود به‌عنوان عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل برای برقراری روابط مثبت با دولت احمد الشرع، رئیس‌جمهور جدید سوریه، بهره می‌برد.
الشرع ماه گذشته از هیئتی عالی‌رتبه از مسکو استقبال کرد و سه روز پیش در مصاحبه با شبکه سی‌بی‌اس گفت مایل است در آینده روابط عمیق‌تری با روسیه برقرار کند.
او گفت: «درگیر شدن در مناقشه با روسیه در حال حاضر برای سوریه بسیار پرهزینه خواهد بود و در راستای منافع کشور نیست.»
