دولت ترکیه مدت مدیدی است که با حادثه ترور چندجانبه و چند نشانه در حال نبرد است. از یک سو در شرایطی که وضعیت بحرانی در جنوب شرقی ترکیه و بالاخص شهرهای مهمی مانند سور، سیلوپی، دیاربکر و شرناخ ادامه دارد؛ از سوی دیگر از تاریخ هفتم ژوئن ۲۰۱۵ گروه تروریستی داعش به دفعات حملاتی را علیه دولت ترکیه آغاز کرده و در شهرهای دیاربکر، سوروچ، آنکارا و در این اواخر استانبول (میدان سلطان احمد) موجب قتل و زخمی شدن عده بسیاری شده است.
اما ماجرای بمب‌گذاری در میدان سلطان احمد بیش از بقیه اهمیت دارد، به طوری که با این روش ضربه مهلکی را بر قلب اقتصادی ترکیه وارد کرده است. علی‌رغم این که هنوز فصل گردشگری در ترکیه آغاز نشده است، بر اساس اظهارات رئیس اتحادیه هتل‌داران و آژانس‌های گردشگری ترکیه، چنین عملیاتی خواهد توانست موجبات نگرانی و دلواپسی گردشگران اروپایی و چینی را فراهم آورده و از بهار امسال و حتی در تابستان بخش گردشگری ترکیه با رکودی قابل پیش‌بینی مواجه خواهد شد.
البته باید گفت که عملکرد تروریستی گروه داعش به همان اندازه که در پاریس، سن برناردینو، جاکارتا، بورکینوفاسو قابل محکوم کردن و مورد انتقاد شدید است، در ارزیابی حادثه استانبول هم جنبه مذمت و انتقاد دارد. زیرا در تمامی اینها بیش از هر چیزی انسان و انسانیت هدف قرار گرفته است. با این حال شرایط تروریستی موجود در ترکیه آیا یقه این کشور را در سال ۲۰۱۶ رها خواهد کرد؟ اصلاً افق سیاسی- اجتماعی- امنیتی و اقتصادی ترکیه در ۲۰۱۶ چه خواهد بود؟
الف) از جهت اجتماعی: در شرایطی که دولت ترکیه با تروریسم در حال نبرد است، از سوی دیگر با اعتراضات نهادهای مردمی و سازمان‌های حقوق بشری، عفو بین‌الملل و جامعه اروپا روبه‌روست. فشار بر روزنامه‌نگاران، رسانه‌های جمعی و همچنین محدود و فیلتر کردن شبکه‌های اطلاع‌رسانی اجتماعی از ماه‌ها پیش آغاز شده و موجبات انتقاد مخالفان دولت و همچنین رهبران کشورهای غربی را فراهم ساخته است.
محبوس کردن سردبیر و خبرنگار روزنامه جمهوریت که تقریباً زندانی شدن جان دوندار و اردم گول به پایان دومین ماه خود می‌رسد از یک سو، دستگیری ۲۱ استاد دانشگاه به دلیل اعتراض به ادامه نبردها و کشته شدن مردم عادی در جنوب شرقی ترکیه از سوی دیگر بر دامنه بحران اجتماعی افزوده است. در همین حال تغییر سیاست در ساختار دموکراتیک اداره دانشگاه‌ها نیز از دیگر مسائل نگران‌کننده در ابعاد اجتماعی است. به طوری که در روز دوشنبه سازمان آموزش عالی ترکیه طی انتشار خبری در وب‌سایت رسمی خود اعلام کرد که از سال جدید رؤسای دانشگاه‌ها از سوی کادر آموزشی انتخاب نخواهند شد، بلکه به صورت انتصابی از سوی سازمان مربوطه و تأیید مقام ریاست جمهوری خواهد بود.
تمام این موارد نشان از جو فشار و تحمیل اجتماعی دارد که می‌تواند در سال جاری برای ترکیه تبعات منفی داشته باشد.
ب) از نظر امنیتی: آغاز نبردهای بی‌امان میان نیروهای امنیتی و نظامی ترکیه با شورشیان پکاکا و همچنین نیروهای خودجوش مبارز کرد به نام «جبهه انقلابی برای رهایی خلق»، منطقه جنوب و جنوب شرقی ترکیه را به میدان تاخت و تاز طرفین بدل کرده است. در شرایطی که نیروهای دولتی با مبارزان شورشی کرد در نبردند، نیروهای مستقلی به نام اسدالله در قالب نیروهای خودجوش دولتی در شهرهای محل منازعه خود را نشان داده و چهره‌ای غیرقابل کنترل را برای جهانیان به نمایش گذاشته است.
حاکمیت شرایط ویژه و حکومت نظامی در شهرهای جیزره و سیلوپی و کشته شدن عده زیادی از مردم عادی در اثر نبردهای دو طرف، موجب نگرانی نهادهای حقوق بشری شده است. در همین حال، شرایط جنگی در منطقه ساکنان منطقه را به کوچ اجباری وادار کرده است. در همین حال اعتراضات وابستگان کشته شدن نیروهای نظامی علیه دولت و درخواست خاتمه نبردها، معضلی جدی برای دولت آنکارا به شمار می‌رود.
نعمان کورتولموش، سخنگوی دولت، در پایان هفته دوم ماه جاری در کنفرانس مطبوعاتی هفتگی خود اعلام کرد که در ماه‌های آتی و تا ماه مارس ریشه ترور خشکیده خواهد شد و بعد از آن دولت بر سر میز مصالحه با کردها خواهد نشست. در همین حال ستاد فرماندهی نیروهای مسلح نیز در اظهار نظری به تاریخ ۱۴ ژانویه ۲۰۱۶ در سایت خود اعلام کرده است که با خاتمه نبردها، نیروهای ارتش از مناطق نبرد کناره‌گیری خواهند کرد. اما در همین حال جمیل باییک، نایب رئیس کمیته جوامع کردستان، در مصاحبه با روزنامه لوموند فرانسه اعلام کرده است که شدت نبردها بعد از بهار علیه دولت در صورت عدم سازش فزونی خواهد گرفت و هم از داخل و هم از خارج تشکل‌های مردمی و مبارز دیگری علیه دولت مرکزی وارد مبارزه خواهند شد.
گرچه دولت با جدی گرفتن چنین تهدیدی سعی دارد راه‌های مواصلاتی و انتقال مهمات را مسدود کند و حتی در دو روز (جمعه و شنبه) هفته گذشته دو محموله سلاح و مهمات در شهرهای سیرت و سور به دست نیروهای شهر دیاربکر افتاد؛ لیکن به‌کارگیری مهمات دست‌ساز و استفاده از آن به دست نیروهای شورشی کرد یکی از معضلات بزرگ دولت ترکیه است. منطقه سور و شهرهای هم‌جوار که اکنون پایلوت عملیات پکاکا شده، با عملیات نیروهای داوطلب کردی به وسیله مواد منفجره دست‌ساز صحنه‌های انتفاضه فلسطینی‌ها علیه نیروهای اسرائیلی را تداعی می‌کند.
ج) از حیث سیاسی: نکته دیگری که دولت ترکیه را در سال ۲۰۱۶ به خود مشغول کرده عدم پسگرد در مواضع خود در حل بحران سوریه است. در سال ۲۰۱۴ که نیروهای مبارز علیه دولت بشار اسد دست به عملیات ایذائی و همچنین بعضاً کارساز می‌زدند، دولت آنکارا بر این باور بود که دیری نخواهد پایید که دولت دمشق سقوط خواهد کرد. اما از ماه آوریل ۲۰۱۵ که رویکرد جامعه جهانی پیرامون بحران سوریه دگرگون شد و اجماع دیپلماسی بر روند صلح رقم خورد، با آغاز حملات نیروهای روسی و هماهنگی ضمنی با دولت ایالات متحده باعث شد که دولت آنکارا به اهداف خود نرسد. این در حالی بود که خطر ایجاد منطقه حائل کردی موجب نگرانی شدید ترکیه بوده و عدم پذیرش خواسته‌های آنکارا از سوی آمریکا بیش از پیش دولت ترکیه را تحت تأثیر روند ناخواسته در موضوع سوریه قرار داد. در این حال افشاگری‌های رسانه‌ها و همچنین پوتین در همکاری ضمنی و با واسطه آنکارا با داعش باعث شد که دولت ترکیه موضع رسمی خود را در این مسئله آشکار نماید.
تغییر رویکرد آنکارا باعث انتقام‌گیری داعش و کشاندن میدان نبردهای فرساینده از بیرون به داخل خاک ترکیه شد. در کنار این مسائل، دولت ترکیه با اتهامات و انتقادات جامعه اروپا در عدم کنترل مطلوب پناهجویان سوری نیز روبه‌رو شده است. به طوری که ژان کلود یونکر در اظهار نظر اخیر خود از عدم رضایت اتحادیه اروپا از عملکرد دولت ترکیه در قبال کنترل مهاجران از مسیر دریای اژه سخن گفته است. در همین حال آنگلا مرکل، صدراعظم آلمان فدرال، از فقدان جدیت عمل دولت آنکارا در جلوگیری از سیل پناهجویان سوری اظهار شکایت کرده است. ایتالیا نیز پرداخت حق‌السهم کمک سه میلیارد یورویی را بلوکه کرده است.
د) از حیث اقتصادی: دولت ترکیه بر آن است که به نحوی خود را از وضعیت و میدان پرهرج و مرج و بحران‌زا رهایی دهد. زیرا از یک طرف افزایش رکود اقتصادی با کاهش ارزش پول ملی، از سوی دیگر تأثیر تحریم‌های روسیه بر دو بخش توریسم و خدمات و تولید و همچنین تحمل هزینه‌های فزاینده در نتیجه ادامه نبردها در جنوب و جنوب شرقی ترکیه حقیقتاً دولت آنکارا را سخت می‌آزارد. هم اینک ارزش برابری دلار به بالای سه لیر رسیده و این در حالی است که رقم تورم که دو سال پیش به زیر هفت درصد رسیده بود، اکنون به ۹.۸ درصد افزایش یافته است. در همین حال نرخ بیکاری در میان قشر جوان از ۱۲.۶ درصد به ۱۸.۶ درصد رسیده است. (منبع: سازمان آمار ترکیه- توئیک) در کنار اینها زیان قریب به ۹ میلیارد دلاری ناشی از تحریم روسیه نیز مزید بر علت است.
در نهایت باید گفت که اگر خوش‌بینانه به مسئله بنگریم و با تصور این که آتش‌بس در میان کردها و دولت مرکزی ایجاد شود، نیروهای تروریستی داعش از بیخ و بن نابود شوند و تهدیدی علیه ترکیه وجود نداشته باشد، تنش موجود با روسیه رو به حل و ترفیع برود، باز مشکل عمده‌ای در برابر دولت ترکیه وجود دارد. چرا که بازسازی مناطق جنگ‌زده و ترمیم زخم مردم منطقه و به فراموشی سپردن حوادث اخیر چه در میان خانواده‌های کشته‌شدگان دولتی و چه در میان کردهای شورشی بسی سخت می‌نماید. به دور از این مسائل، از بین بردن روح تضاد قومی و نژادی هم معضلی بس آزاردهنده است که برای کم‌رنگ شدن آن به زمان نیاز هست، لذا سال ۲۰۱۶ افق روشنی را در برابر دولت حاکم ایجاد نمی‌کند.
-----------------------------------------------------------
دکتر قدیر گلکاریان، کارشناس روابط بین‌الملل و عضو دانشگاه خاور نزدیک قبرس
