پخش انبوه سریال از سیمای جمهوری اسلامی ایران در ماه رمضان، با هر انگیزه‌ای که باشد، به نظر می‌رسد که نوعی گرته‌برداری از کشورهای عربی و ترکیه است. در جهان عرب، گرچه در این سال‌ها همچون ایران ترجمه سریال‌های ترکی علاقه‌مندان بسیاری پیدا کرده، ولی کشورهایی مانند سوریه و مصر هم خودشان در تولید سریال تجربه و سابقه‌ای قابل‌اعتنا دارند و مخاطب عرب منطقه با سریال‌های ساخت این کشورها هم تغذیه می‌شده است.
استقبال وسیع از سریال‌های تلویزیونی در منطقه و نیز جذابیت اقتصادی و قدرت تأثیرگذاری فرهنگی و سیاسی آن‌ها، آن هم در میان مخاطبانی که اغلب فرهنگی شفاهی و دیداری دارند، سبب شده در سال‌های اخیر شبکه‌های پرقدرت تلویزیونی وابسته به شیخ‌نشین‌های خلیج فارس هم پا به این میدان بگذارند.
اگر تا کنون کم‌وکیف سریال‌های این شبکه‌ها عمدتاً با عیار سرگرم‌کنندگی‌شان برای مخاطب سنجش می‌شد، امسال دو سریال از شبکهMBC پخش شد که به لحاظ سیاسی حساسیت و توجه برانگیخته و بر سر آن‌ها بحث و جدلی گسترده در گرفته است، نه تنها در جهان عرب که در اسرائیل و آمریکا نیز.
یکی از سریال‌هایی که امسال ام‌بی‌سی در ماه رمضان روی آنتن برد، «مخرج ۷» نام داشت؛ ماجرای خانواده‌ای از قشر متوسط که با چالش‌های سنت و مدرنیته در عربستان سعودی این سال‌ها روبه‌روست، مسائلی مانند کار کردن زنان در بیرون از خانه، توازن میان کار بیرون و اشتغالات خانوادگی، و نیز مسائل حقوق بشری.
در بخشی از سریال مخرج ۷، دختر خانواده در بحثی که با پدر دارد، به دفاع از یک همجنسگرای مرد می‌پردازد، آن هم در برابر پدری که در سنت و فرهنگی بزرگ شده که همجنسگرایی بی‌تردید باید مشمول مجازات شود.
در صحنه دیگری از سریال، پسر جوان خانواده خوشحال است که در یک بازی ویدئویی با جوانی از اسرائیل هم‌بازی شده، که خود بحث داغی را در خانواده درباره فلسطینی‌ها و سرنوشت آن‌ها دامن می‌زند. پدر خانواده اصرار دارد که اسرائیل دشمن است، ولی پدر همسر او پاسخش این است که اگر پایش بیفتد، حاضر است با اسرائیلی‌ها تجارت و معامله داشته باشد. او به «کمک‌های انبوه عربستان به فلسطینی‌ها و ناسپاسی آن‌ها» اشاره می‌کند و حرفش در مجموع این است که تضاد و تخاصم کنونی با ابزارها و رویکردهای سابق قابل‌حل نیست.
در سریال دیگر MBC، گرچه ماجراهای عشقی پیچیده و چندلایه‌ای جریان دارد، ولی حساسیت آن ناشی از موضوع دیگری است. نقش اول را در این سریال، یک ماما و پرستار یهودی با نام «مادر هارون (ام هارون)» بازی می‌کند و اسم سریال هم از نام او گرفته شده است. این نقش را حیات الفهد، بازیگر معروف کویتی، در سریال به عهده گرفته است.
سریال مادر هارون، روستایی تخیلی در حاشیه جنوبی خلیج فارس را نشان می‌دهد که یهودی‌ها و مسیحی‌ها و مسلمان‌ها از سده‌ها پیش زندگی مسالمت‌آمیزی در آن دارند.
داستان فیلم الهام‌گرفته از زندگی نزدیک به دویست خانواده یهودی در یک کشور عربی (کویت) در سال‌های دهه ۱۹۴۰ است، و نیز ملهم از زندگی واقعی یک ماما و پرستار یهودی که در سال‌های پایانی دهه ۱۹۳۰ در بحرین به سبب خدماتش به شهرت و خوشنامی رسید. این زن یهودی اصالتاً زاده ترکیه بود، بعدتر اما به عراق و ایران رفت و نهایتاً در بحرین ساکن شد و همچنان به عنوان «ام جان» نمونه‌ای از زنی نیکوکار و مددیار در خاطره جمعی بحرینی‌ها مانده است.
این واقعیت که تا قبل از تشکیل کشور اسرائیل در سال ۱۹۴۸جمعیت بزرگی از یهودیان در کشورهای عربی و ترکیه و ایران زندگی می‌کردند و بخشی تفکیک‌ناپذیر از حیات اقتصادی و فرهنگی و سیاسی این جوامع بودند، حالا به میزان زیادی برای خود مردم منطقه هم غریب می‌نماید.
بخش بزرگی از این یهودیان یا خودخواسته و برای رفاه و امنیت بیشتر به اسرائیل تازه تأسیس رفتند یا بر اثر تضییقات و فضای منفی‌ای که در پی بالاگرفتن خصومت میان اعراب و اسرائیل بر سر مسئله فلسطین علیه آن‌ها در کشورهای زادگاه‌شان شکل گرفت پا در چنین مسیری گذاشتند.
در ایران، با بروز انقلاب اسلامی و حاکم شدن نظام و روایتی ستیزه‌جو و تمامیت‌خواه از اسلام بر کشور که برخی از رهبران آن ایده نابودی اسرائیل و نفی و سرکوب یهودیان را توأمان در ایدئولوژی خود داشتند، شرایط برای زیست یهودیان (و اقلیت‌های دیگر) را دشوارتر کرد و مهاجرت گسترده آن‌ها را در پی آورد.
انگیزه‌ای دوگانه
MBC که دو سریال بحث‌انگیز را پخش کرده، پرقدرت‌ترین شبکه تلویزیونی نزدیک به دربار عربستان سعودی است. سال ۲۰۱۸ در جریان تعقیب و بازداشت شماری از شاهزداگان سعودی که تحت عنوان «مبارزه با فساد» و به دستور محمد بن سلمان صورت گرفت، بخش عمده سهام این شبکه که به این شاهزادگان تعلق داشت، به تملک دولت سعودی درآمد و حالا بحث بر سر این است که مقر این شبکه هم از دوبی به ریاض منتقل شود. با توجه به نقش دربار سعودی در مالکیت ام‌بی‌سی، بعید است که مسائل حساس سیاسی و فرهنگی بدون اطلاع مقامات این کشور روی آنتن برود.
پخش دو سریال «مادر هارون» و «مخرج ۷» از ام‌بی‌سی را می‌توان کم‌وبیش تلاش نرم رسانه‌ای در راستای جاانداختن ایده‌های بن سلمان و طبقه خاص جدید حاکم بر سعودی برای عادی‌سازی مناسبات با اسرائیل از یک سو، و لیبرالیزه‌کردن حیات اجتماعی عربستان از سوی دیگر، بدون بازکردن فضای سیاسی و در شرایط تدوام سرکوب‌ها و محدودیت‌ها در این زمینه، ارزیابی کرد. پخش برنامه‌ها و سریال‌هایی در نقد خشونت خانگی و نفی و محکومیت ترور و خشونت به نام اسلام از این شبکه نیز بی‌ارتباط با همین جهت‌گیری دربار سعودی تلقی نمی‌شود.
با این حال، پخش این دو سریال در ماه رمضان امسال، فضا را در جهان عرب تقریباً دوقطبی کرده است. موافقان انگشت می‌گذارند بر تلاش مثبت این سریال‌ها برای یادآوری گذشته منطقه که رواداری بیشتری در آن حاکم بود و یهودیان و مسیحیان، اقلیتی مؤثر در حیات این جوامع بودند. آن‌ها همزیستی مسالمتآمیز جوامع مذهبی و فرهنگی مختلف را در منطقه ریشه‌دار می‌دانند که زیر تأثیر تحولات سیاسی ضربه دیده و به حاشیه رانده شده، ولی همچنان شایسته احیا و ادامه است.
در عین حال، راز سربه‌مهری نیست این‌که در این سال‌ها عربستان و برخی دیگر از کشورهای منطقه در «مهار خطر جمهوری اسلامی ایران"» سیاست‌ها و منافع مشترکی پیدا کرده‌اند و عادی‌سازی مناسبات میان آن‌ها، هرچند به‌تدریج و هنوز اغلب نهانی، در حال پیشرفت است.
در یکی دو سال گذشته، هم سفر علنی بینامین نتانیاهو به عمان، هم نشستن او و وزرای کشورهای شورای همکاری خلیج فارس در زیر یک سقف در جریان اجلاس ورشو برای هماهنگی علیه ایران، هم سفرهای مکرر وزرای اسرائیلی به کشورهای خلیج فارس، و نیز شرکت ورزشکاران اسرائیلی در رقابت‌های ورزشی در این کشورها، و هم بازشدن فضای هوایی عربستان برای استفاده هواپیماهای مسافربری اسرائیلی بازتاب رسانه‌ای بزرگی پیدا کرده و نشانه‌هایی بارز از تلاش‌ها برای عادی‌سازی مناسبات میان تل‌آویو و کشورهای این منطقه تلقی شده است.
در هفته‌های اخیر نیز همکاری تنگاتنگ بحرین و امارات با اسرائیل در مقابله با کرونا جنبه‌ای علنی و رسانه‌ای پیدا کرده است
تولید و پخش سریال‌هایی مانند مادر هارون و مخرج ۷ هم علاوه بر تلاش برای بیرون‌آوردن فضای فکری و فرهنگی منطقه از زیر بختک روایت‌های وهابی‌گری و سلفی و داعشی در مورد سابقه قومی و مذهبی کشورهای عربی، به‌نوعی مرتبط با تلاش مستقیم یا غیرمستقیم برای آماده‌سازی ذهنی مردم این جوامع برای عادی‌سازی مناسبات با اسرائیل تلقی می‌شود.
این در حالی است که دست‌کم بخشی از فلسطینی‌ها پخش این سریال‌ها را «مغرضانه» و «خیانت به آرمان و آلام خویش» می‌دانند و هواداران آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی دیگران را به بایکوت شبکه‌هایی مانند ام‌بی‌سی فراخوانده‌اند.
رأفت مره، رئیس بخش خارجی اطلاع‌رسانی سازمان تندرو حماس، ام هارون را تلاشی برای «مغزشویی» و «جاانداختن پروژه صهیونیستی» در میان اعراب خوانده و گفته است: «هدف سریال جعل تاریخ و عادی‌سازی اشغال مناطق فلسطینی است، آن هم در دوره‌ای که برخی سران عرب در تلاش و تقلا برای ایجاد مناسبات تنگاتنگ با بنیامین نتانیاهو هستند تا تاج و تخت خود را حفظ کنند.»
علی شمس، نویسنده بحرینی سریال مادر هارون، و حیات الفهد، بازیگر کویتی نقش اول این سریال، و نیز مسئولان شبکه در واکنش به انتقادها گفته‌اند که مسئله بیش از آن که به اسرائیل و عادی‌سازی مناسبات کشورهای عربی با آن بر‌گردد، به تاریخ مشترک اسلام و مسیحیت و یهودیت در کشورهای خلیج فارس مربوط می‌شود و تاکیدی است بر این‌که برخلاف تبلیغات دهه‌های اخیر، جوامع ما همگن نبوده‌اند و سنت و فرهنگی از همزیستی آرام و مسالمتآمیز گرایش‌های مذهبی مختلف را در سابقه خود دارند؛ سابقه‌ای که شایسته یادآوری و نوسازی است تا دوباره به بخشی از فرهنگ ما بدل شود.
