شش ماه پیش، مقامات روسیه با هیاهوی فراوان تبلیغ چیزی را شروع کردند که امیدوار بودند زندگی دیجیتال روسها را متحول کند؛ یک اپلیکیشن پیامرسان داخلی تحت حمایت حکومت که به شهروندان در سر و ساماندادن همهٔ امورشان کمک میکند؛ از شکایت دربارهٔ جمعشدن کیسههای زباله گرفته تا ثبتنام مدرسه یا حتی وقتگرفتن از دندانپزشک.
زنی اهل سن پترزبورگ حاضر شد از شغلش در شهرداری استعفا کند تا مجبور نباشد این اپلیکیشن را نصب کند. به دانشجویان دانشگاه سیبری گفته بودند اگر از این اپلیکیش استفاده نکنند، نمیتوانند در امتحانات پایان ترم شرکت کنند و حتی ممکن است اخراج شوند. مردی هم ناچار شد به رؤسایش دروغ بگوید و حالا قصد دارد یک تلفن همراه دیگر برای امور شخصیاش تهیه کند.
پیامرسان «مکس» بخشی حیاتی از تلاشی گستردهتر برای ساخت یک «سوپر-اَپ» است؛ اپلیکیشنی که روی همۀ تلفنهای همراه نصب میشود و در نهایت به روسها اجازه میدهد کارهای بیشماری را سر و سامان دهند؛ البته تحت نظارت کامل سرویس امنیتی فدرال یا «اِفاِسبی».
تبلیغات «مکس» را میتوان در گوشهوکنار روسیه دید؛ از بیلبوردهای تبلیغاتی تا پنجرههایی که ناگهان روی وبسایتهای مختلف باز میشوند، تبلیغات تلویزیونی و حتی توصیه مستقیم مقامات دولتی. اپلیکیشنهای محبوبتری که تحت کنترل دولت نیستند، از قبیل «واتساَپ» و تلگرام فیلتر شدهاند تا شهروندان ناچار به استفاده از «مکس» شوند.
آیا این تلاشها و فشارها جواب داده؟ آیا روسها به استفاده از این اپلیکیشن متمایل شدهاند؟ در خیلی از موارد بله. اما بسیاری هم زیر لب غرولند میکنند و عدهای هم تصمیم به مقاومت گرفتهاند.
اوکسانا پترووا، زنی که پس از تحت فشار قرار گرفتن برای نصب این پیامرسان شغلش در سنپترزبورگ را رها کرد، میگوید «مکس دیگر تیر خلاص بود».
وقتی که او با اشاره به نگرانیهای امنیتی، دلیل الزامی شدن نصب این اپلیکیشن را پرسیده بود، رئیسش دربارۀ «تحت نظر بودن دائمی همۀ شبکههای اجتماعی» داد سخن داده بود.
او ادعا کرده بود که «واتساپ از سوی آمریکاییها نظارت میشود و فرانسویها هم تلگرام را زیر نظر دارند». رئیس اوکسانا در ادامه گفته بود که «اما تنها دستگاه ناظر بر "مکس"، سازمان امنیت فدرال روسیه یا «افاسبی» است» و بعد هشدار داده بود که در صورتیکه این اپلیکیشن را نصب نکند، «اِفاِسبی به موضوع حساس خواهد شد».
نام واقعی اوکسانا، همچون سایر افرادی که برای تهیه این گزارش با رادیو اروپای آزاد صحبت کردهاند، محفوظ مانده تا از خطر تعقیب و بازداشت بهدست حکومت در امان بمانند.
زنی بهنام آناستازیا میگوید بهتازگی معلمان مدرسه به پسرش اجازهٔ شرکت در یک سفر داخلی به همراه همکلاسانش را ندادهاند؛، چراکه آناستازیا نگذاشته بوده پسرش «مکس» را نصب کند. میگوید فرزندش با چشمانی اشکبار به خانه برگشته بود.
معلم به آناستازیا گفته بود «به دستور مدرسه، تنها از طریق این پیامرسان با والدین دانشآموزان تماس میگیرد و اگر آناستازیا نمیخواهد این اپلیکیشن را نصب کند، باید پسرش را به مدرسه دیگری ببرد». آناستازیا این موضوع را در قالب پیامی در اپلیکیشن «ترِدز» متعلق به «متا»، شرکت مادر «واتساپ» و «اینستاگرم» مطرح کرد.
ورود به «سوپر-اَپ»
مقامات روسیه سالها بهدنبال راهی برای کنترل یا نظارت بر «واتساَپ» و تلگرام، پیامرسانی که بهدست پاوِل دوروف، برنامهنویس روس خلق شد، بودهاند.
این تلاشها بهموازات برنامههای گستردهتر و پرسابقهتر کرملین برای کنترل نحوهٔ استفادهٔ روسها از اینترنت انجام میشدند.
علاوه بر هدفگرفتن غولهای غربی فناوری اینترنتی مثل فیسبوک، گوگل، اپل و آمازون، روسیه نمونههایی داخلی مثل «یَندِکس»، VKو mail.ru را هم معرفی کرد تا بتواند بهطور کامل و مستقیم کنترلشان کند.
سال گذشته VK که پسر سرگئی کیرییِنکو از مشاوران متنفذ کرملین مدیریتش را بر عهده دارد، به عنوان شرکت پیشتاز در معرفی و توسعهٔ پیامرسان «مکس»، و همینطور نمونهای داخلی مشابه یوتیوب، که از قضا آن هم در میان روسها از محبوبیت زیادی برخوردار است، معرفی شد.
بیش از ۱۵ سال پیش، وزارت توسعه دیجیتال روسیه یک درگاه دیجیتال خدمات دولتی بهنام «گاسوسلوگی» را معرفی کرد. این تحول، با سادهسازی بسیاری از روندهای ملالآور و بروکراتیک، زندگی میلیونها روس را آسانتر کرد.
از سال ۲۰۲۲، «گاسوسلوگی» بسیاری از سرویسها و خدماتش را با VK ادغام کرده است. «روسکومنادزور» (نهاد ملی تنظیم فناوری و رسانههای روسیه) از «گاسوسلوگی» برای هشدار دادن به شهروندان درباره مسدودشدن پلتفرمهایی مثل اینستاگرم و تشویق آنان به استفاده از VK استفاده کرد.
در ماه ژوئن، (خرداد امسال) مجلس دومای روسیه مقررات ویژۀ صدور مجوز برای توسعهٔ «مکس» را تصویب کرد. در همان ماه، ولادیمیر پوتین رئیسجمهور فدراسیون روسیه ضمن تمجید از این اپلیکیشن اعلام کرد که همهٔ خدمات دولتی باید در بستر همین اپلیکیشن ارائه شود.
از آن زمان، کارزار بسیار گستردهای، با ترکیبی از تشویق و ارعاب، برای جا انداختن این اپلیکیشن در میان روسها بهراه افتاده است.
میخائیل کلیمارِف، فعال اجتماعی و مدیر «انجمن حفاظت از اینترنت»، در گفتوگو با شبکه تلویزیونی بخش روسی رادیو اروپای آزاد، با اشاره به منابع گستردهای که برای ترویج اپلیکیشن «مکس» تخصیص داده شده، تأکید کرد که «ورود شخص ولادیمیر پوتین به تبلیغ این پیامرسان بیسابقه است و رئیسجمهور روسیه هرگز هیچ نهاد تجاری دیگری را تبلیغ نکرده بوده است».
بهگفتهٔ کلیمارف، «همین نکته دلیل کافی است برای اینکه کاملاً از آن فاصله بگیریم و سمتش نرویم».
در یک نظرسنجی عمومی که ماه پیش توسط گروه تحقیقاتی «میدان روسی» انجام شد، ۶۸ درصد از پاسخدهندگان تأکید کردند که به هیچوجه از این اپلیکیشن استفاده نمیکنند. یک درصد هم گفتند آن را نصب کردهاند، اما از آن استفاده نمیکنند.
افرادی که اذعان کردند از این اپلیکیشن استفاده میکنند، کاربرد اصلی آن را گفتوگو و تبادل پیام با دوستان و خانواده، و در مرحلۀ بعد، ارتباطات رسمی از جمله با مدارس عنوان کردند.
سردرگمی در مؤسسات آموزشی
ماه گذشته وزارت علوم و تحصیلات تکمیلی روسیه، با ارسال نامهای برای همهٔ مؤسسات آموزش عالی، ضربالاجلهایی را برای معرفی «مکس» بهعنوان تنها راه رسمی ارتباطی و همینطور گزارش دادن دربارهٔ میزان استفادهٔ دانشجویان و خانوادهها از آن مشخص کرد.
گروهی از دانشجویان در دانشگاه کوبان تصاویری را منتشر کردند که نشان میداد رئیس دانشگاه آنها را موظف به دانلود و نصب اپلیکیشن «مکس» کرده و همزمان از آنها خواسته که در صورت سرباز زدن از این کار، دلایل خود را بهطور مفصل و مکتوب ارائه دهند.
صدور دستورهایی مشابه در سایر دانشگاهها هم گزارش شده است. در «ورونِژ» به دانشجویان گفته شده بود که اگر این اپلیکیشن را نصب نکنند، حق شرکت در امتحانات پایان ترم را نخواهند داشت. در یِکاتِرینبورگ، دانشجویان تهدید به تعلیق شده بودند.
در دانشگاه کازان، مسئولان بخش شیمی به دانشجویان گفته بودند که در صورتی که با استفاده از اپلیکیشن «مکس» مجوز الکترونیکی ورود را دریافت نکنند، حق ورود به ساختمان را نخواهند داشت.
یک گروه ناظر مستقل به نام OVD-Info که اقدامات سرکوبگرانهٔ پلیس روسیه را زیر نظر دارد، میگوید تنها در ماه جاری، شکایتهایی را از بیش از ۲۵ دانشجو و مربی در ارتباط با اجبار به استفاده از این اپلیکیشن دریافت کرده است.
اما برخی دانشجویان هم نسبت به این موضوع بیتفاوت هستند.
الکسی، یکی از دانشجویان دانشگاه دولتی پِسکوف، با تأکید بر اینکه «همه مثل هم هستند و همهٔ کشورها ارتباطات الکترونیک مردم را کنترل میکنند»، میگوید: «مشکلی با موضوع نصب مکس ندارم. نصبش کردم و در آن حساب کاربری هم دارم، ولی از آن استفاده نمیکنم». او در عین حال معتقد است که مکس در مقایسه با سایر اپلیکیشنهای پیامرسان از امنیت بیشتری برخوردار است.
ویکتوریا رومانووا یکی از اعضای OVD-Info میگوید مسئولان دانشگاهها با توسل به زبانی «گنگ و مبهم»، قوانین موجود را دور میزنند تا دانشجویان را وادار به استفاده از «مکس» کنند.
او به رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت: «تهدیدات مستقیم از قبیل تعلیق یا اخراج یا محرومیت از شرکت در امتحانات چندان متداول نیست». به گفته ویکتوریا، «مسئولان معمولاً از بیانیههایی مبهم دربارهٔ مشکلات احتمالی استفاده میکنند و بهشکل غیرمستقیم به دانشجویان میفهمانند که در صورت نصب نکردن مکس، ممکن است به دردسر بیفتند».
هفتهٔ پیش این ایده هم مطرح شد که امور بانکی و ارتباطات بین بانکها و مشتریان تنها از طریق «مکس» انجام شود و استفاده از پیامک برای اموری همچون احراز هویت یا تأیید تراکنش مالی کنار گذاشته شود.
همزمان گروهی از شهروندان روسیه از مشکلات جدید «گاسوسلوگی»، پورتال دولت الکترونیک این کشور، گله کردهاند. به گزارش پایگاه خبری «ویورستکا»، حالا برای یک امضای الکترونیکی موسوم به «گاسکلیوچ» که برای تأیید و تبادل اسناد قانونی در «گاسوسلوگی» مورد نیاز است نیز باید از اپلیکیشن «مکس» استفاده کرد.
الکسی، متصدی شیفت یکی از تأسیسات گرمایش شهری سنپترزبورگ، میگوید ناچار شده مثل خیلی از همکارانش دربارهٔ دانلود و نصب این اپلیکیشن به رئیسش دروغ بگوید.
او میگوید: «به نظرم همهٔ کسانی که نگران افشا شدن اطلاعات شخصیشان هستند، تلفنهای دیگری تهیه کرده و از آنها برای دسترسی به واتساپ و ایجاد ایمیلهای جدید استفاده میکنند تا ناچار به استفاده از "گاسوسلوگی"، "اسبِر بانک"، یا چیزهایی از این دست نشوند».
الکسی در پایان میگوید: «فعلاً وضع همین است که هست. حال بههمزن!»
