سودان از سرسخت‌ترین دشمنان اسرائیل و دهه‌ها دوست نزدیک جمهوری اسلامی ایران، با تغییر ۱۸۰ درجه‌ای در سیاست خارجی و مواضع خود، در مسیر عادی‌سازی روابط با اسرائیل گام برداشت.
حالا سودان از گفتن سه «نه» تاریخی به «دولت اشغالگر یهود»، به سومین کشور دنیای عرب و اسلامی مبدل شده که تنها در کمتر از دو ماه، بعد از امارات متحده عربی و بحرین، آمادهٔ به رسمیت شناختن اسرائیل و آغاز رابطه عادی با آن شده است.
اکنون، با احتساب مصر و اردن که دهه‌هاست با اسرائیل پیمان صلح دارند، پنج کشور با اسرائیل عملاً صلح کرده‌اند و رهبران آمریکا و اسرائیل «اطمینان داده‌اند» که پنج کشور دیگر هم «در این صف عادی‌سازی ایستاده‌اند».
سودان با ۹۷ درصد جمعیت مسلمان، دومین کشور عربی بزرگ بعد از الجزایر در قاره سیاه است. سودان از مصر بزرگ‌تر است و موقعیت جغرافیایی آن در امتداد بخش غربی دریای سرخ، دقیقاً روبه‌روی مکه، جده و طائف در بخش شرقی بحر احمر که در دست عربستان سعودی است، اهمیت بسزایی دارد.
سودان با وجود آن‌که همسایه اسرائیل نیست و اسرائیل زمینی از آن نگرفته است، اما ضدیت با اسرائیل بخشی جدایی‌ناپذیر از ماهیت سیاست آن تا همین دوره اخیر بود. خصومت دوجانبه چنان عمیق بود که اسرائیل عملاً به نیروهای سودان جنوبی برای جدایی یاری تسلیحاتی و آموزشی می‌رساند و در استقلال سودان جنوبی سهمی ایفا کرد.
برخلاف امارات و بحرین که اعلام عادی‌سازی روابط‌شان با اسرائیل فقط نیازمند آشکار کردن تماس‌ها و حتی همکاری‌های متعدد امنیتی پشت پرده‌شان با اسرائیل بوده است، سودان تا همین چندی پیش «دشمن» اسرائیل محسوب می‌شد و نقل است که اسرائیل در بمباران‌های سنگین هوایی، به اهداف زیادی در سودان از جمله به صنایع نظامی آن حمله کرده است.
به گفته عاموس یادلین، رئیس اسبق سازمان اطلاعات نظامی ارتش اسرائیل، عادی‌سازی روابط با سودان هرچند برخلاف توافق با امارات، نان و آب زیادی برای اسرائیلی‌ها ندارد و مانند دوبی مقصد اسرائیلی‌ها برای گردشگری نیست، اما حضور اسرائیل در خارطوم، به لحاظ امنیتی و نظامی، مهم‌تر از توافق‌هایش با ابوظبی و منامه است.
به‌گفته ژنرال یادلین، پیمان با سودان فراهم کردن زمینه گسترش دالان حضور اسرائیل در شمال آفریقا و در وهله نخست وسیع کردن بخش همکاری‌های امنیتی ناظر به مرز طولانی سودان و مصر است.
اسرائیل از زمان دو شقه شدن سودان در سال ۲۰۱۱، با سودان جنوبی روابط کامل سیاسی و همکاری‌های امنیتی و نظامی دارد. اسرائیل دهه‌هاست که با اتیوپی، همسایه سودان و سودان جنوبی، نیز از مناسبات در سطح سفیر برخوردار است. کمی پایین‌تر در این بخش شمال شرقی آفریقا، کنیا و اوگاندا هم دوست اسرائیل هستند.
سودانی‌ها بلافاصله بعد از اعلام موجودیت اسرائیل در سال ۱۹۴۸، که هشت سال پیش از استقلال سودان از بریتانیا بود، با آن وارد جنگ شدند. سودان در جنگ سال ۱۹۶۷ بین کشورهای عربی و اسرائیل در کنار مصر به رهبری جمال عبدالناصر ایستاد.
تنها دو ماه بعد از جنگ «شش روزه» سال ۱۹۶۷ که اسرائیل در جریان آن سرزمین‌های زیادی از سوریه، اردن و مصر را تصرف کرد، کنفرانس سران عرب در خارطوم در سودان سه «نه» تاریخی به اسرائیل گفت: «نه» به شناسایی، «نه» به مذاکره و «نه» به صلح با اسرائیل.
هر چند با موافقت محمدرضا شاه پهلوی، سودانِ فقیر و درگیر بحران‌های اقتصادی در شمار کشورهایی بود که از وام‌های دولت شاهنشاهی ایران برخوردار شد، اما با زیر و زبر شدن اوضاع ایران، سودان به نظام تازه تاسیس جمهوری اسلامی روی خوش نشان داد.
در اوج جنگ اسرائیل در لبنان، جعفر نمیری، حاکم وقت سودان، در سال ۱۹۸۲ با میانجی‌گری یعقوب نیمرودی و عدنان خاشقچی، دلالان اسلحه اسرائیلی و سعودی، با آریل شارون، وزیر دفاع وقت اسرائیل، دیدار کرد.
سودان در عملی کردن طرح وسیع موساد برای انتقال ده‌ها هزار تن از یهودیان فالاشمورا از اتیوپی به اسرائیل نقش اساسی ایفا کرد. گاد شیمرون یکی از سران موساد بود که با گذرنامه اروپایی در سودان فعالیت می‌کرد.
اما نگاه رهبران خارطوم معطوف به تقویت روابط با حکومت تازه روی کارآمده جمهوری اسلامی ایران بود.
از اواخر دهه ۸۰ میلادی که ایران تازه از جنگ با عراق خلاصی یافته بود، سودان در صدد تحکیم مناسباتش با تهران برآمد و روی کار آمدن عمر البشیر در کودتای نظامی سال ۱۹۸۹، او را تا سه دهه به دوست نزدیک حاکمان تهران تبدیل کرد.
محمد خاتمی، رئیس‌جمهوری وقت ایران، به خارطوم سفر کرد. عمر البشیر نیز هم در زمان ریاست‌جمهوری محمد خاتمی و هم محمود احمدی‌نژاد دو بار به تهران رفت و هر دو بار آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، او را پذیرفت و از «مواضع انقلابی» خارطوم از جمله علیه اسرائیل تقدیر کرد.
محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهوری وقت ایران، مدتی بعد دیدار او را با سفر به خارطوم پاسخ داد. ایران در آن سال‌ها از درآمد سرشار نفتی برخوردار بود و احمدی‌نژاد آشکارا از کمک مالی به سودان با نیت «تقویت ظرفیت‌های اسلامی و انقلابی» این کشور سخن گفت.
از سودان در آن دوره به عنوان یکی از مراکز مهم فعالیت نظامی و انقلابی جمهوری اسلامی در قاره سیاه تا حد هم‌پیمان راهبردی با ایران در شاخ آفریقا نام برده می‌شد.
مقامات اسرائیل می‌گویند که سودان در آن سال‌ها جولانگاه «صدها تن» از نیروهای قدس سپاه پاسداران و فرماندهان این نیرو بود که از جمله با هدف انتقال جنگ‌افزار برای نیروهای حماس و جهاد اسلامی از مسیر سودان- جنوب مصر- باریکه غزه، شدیداً تقلا می‌کردند و حتی کارخانه‌های تولید سلاح برای آن‌ها در سودان تأسیس کردند.
سودان محل زندگی و فعالیت اسامه بن‌لادن، رهبر القاعده در زمان حمله نخست به مرکز تجارت جهانی در نیویورک در سال ۱۹۹۳ بود. آمریکا سودان را نیز شریک عملی حملات نیروهای القاعده به سفارتخانههای آمریکا در تانزانیا و کنیا در تابستان ۱۹۹۸ می‌دانست.
اندکی دیرتر، عمر البشیر از سوی دیوان کیفری لاهه به خاطر جنایت در دارفور تحت تعقیب قرار گرفت.
او زمانی که خود و حکومتش را در خطر سقوط دید، به‌ویژه زمانی که سودان زیر فشارهای سنگین اقتصادی کمر خم کرده بود و مخالفت‌های داخلی هم رو به رشد بود، اندک اندک تغییر مسیر داد؛ حکومت او به استقلال سودان جنوبی تن در داد و خود نیز برای دیدار با سران سعودی به جده رفت.
تقویت حضور منطقه‌ای و گسترش برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران، حتی بعد از پایان هشت سال دوران جنجالی ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد، اسرائیل و کشورهای عرب را به یکدیگر به‌شدت نزدیک کرده بود.
رسانه‌های اسرائیل از «بلندپایه‌ترین مقام اطلاعاتی» کشورشان نقل کرده‌اند که گفته است عربستان در طول مذاکرات هسته‌ای قدرت‌ها با ایران، چنان نگران و خشمگین بود که زمانی که بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل، در میانه ناخشنودی عمیق باراک اوباما، در سال ۲۰۱۵ به کنگره آمریکا رفت و از آن‌ها خواست جلوی باراک اوباما را در رسیدن به توافق هسته‌ای با ایران بگیرد، این محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، بود که با اسرائیل تماس گرفت و کلید همکاری و تماس‌های پشت پرده را زد.
نشانی‌های رسانه‌های اسرائیل حاکی است که یوسی کوهن، رئیس موساد، این حرف را زده بود. همچنین شبکه ۱۲ تلویزیون اسرائیل روز چهارم آبان به نقل از رئیس موساد اعلام کرد که اگر دونالد ترامپ در انتخابات آمریکا برنده شود، عربستان هم بسیار زود به عادی‌سازی رابطه با اسرائیل خواهد پرداخت تا «هدیه» پیروزی آقای ترامپ را بدهد.
آقای کوهن افزوده که زودتر از عربستان، عمان کشور بعدی در اعلام عادی‌سازی رابطه با اسرائیل است.
به‌موازات «تقویت نگرانی مشترک» عربستان و اسرائیل از ایران، خارطوم از تهران دورتر و به اردوگاه سعودی نزدیک‌تر می‌شد، به‌گونه‌ای که ۱۵ ماه پیش از حمله «نیروهای خودسر» جمهوری اسلامی ایران به سفارت سعودی در تهران، عمر البشیر با بستن رایزنی فرهنگی ایران در سودان با این استدلال که این رایزنی می‌خواسته مردم سنی سودان را «شیعه کند»، تنش در رابطه با تهران را هویدا کرد.
با حمله تندروها به سفارت عربستان در تهران در ژانویه ۲۰۱۶ بعد از اعدام شیخ نمر باقر النمر، روحانی شیعه سعودی، که خصومت عربستان و ایران را وارد مرحله تازه‌ای کرد، سودان یکی از مهم‌ترین کشورهایی بود که با ایستادن در اردوی سعودی، بیعت نوین با ریاض را کلید زد.
سودان همان زمان به آمریکا چراغ سبز داد که خواهان تغییر مسیر خود است تا نامش از فهرست تروریستی واشینگتن پاک شود.
تغییر مواضع سودان در دوری از تروریسم که عملاً از اواخر دوره حکومت عمر البشیر آغاز شد، در پی تحولات داخلی و خلع قدرت او، فرصت‌های نوینی را برای اسرائیل و همفکرانش در قبال نزدیکی به سودان ایجاد کرد.
برهان فتاح، رئیس شورای انتقالی سودان، سال گذشته در اوگاندا با بنیامین نتانیاهو دیدار و برای نزدیکی به اسرائیل اعلام آمادگی کرد. آن دیدار یک نتیجه فوری و مهم نیز برای اسرائیل داشت: پروازهای مسافربری اسرائیل به کشورهای آمریکای لاتین یا بخش‌هایی از آفریقا با عبور از حریم هوایی سودان کوتاه‌تر شد.
هرچند سودان فعلاً در دوران گذار زیر نظر شورای انتقالی نظامی است، اما سفر دو ماه پیش مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا، در پروازی که مستقیم از تل‌آویو به خارطوم صورت گرفت، گواهی بر جدیت حاکمان جدید سودان برای بیرون آمدن از فهرست تروریستی آمریکا بود.
سودان این روزها بابت غرامت به خانواده‌های قربانیان انفجار سفارتخانههای آمریکا در تانزانیا و کنیا و حمایتی که از اسامه بن‌لادن، رهبر القاعده، در حمله سال ۱۹۹۳ به مرکز تجارت جهانی در نیویورک کرده بود، ۳۳۵ میلیون دلار به حساب آمریکا واریز کرد. واشینگتن قول پاک کردن سریع نام سودان را از فهرست تروریستی داده است.
شبکه ۱۳ تلویزیون اسرائیل گفته است که عربستان و امارات قول داده‌اند که برای بیرون کشیدن سودان از فقر شدید «میلیاردها دلار» به این کشور کمک کنند. آمریکا نیز اعلام کرده که در مرحله نخست، حدود ۹۰ میلیون دلار کمک بلاعوض به سودان خواهد کرد. اسرائیل هم گفته هیئت‌هایی را برای بررسی کمک‌هایی که این کشور از جمله در زمینه کشاورزی و محیط زیست می‌تواند انجام دهد، به زودی راهی سودان می‌کند.
به گزارش تایمز اسرائیل، سودان همین روزها نیز حزب‌الله لبنان را «سازمان تروریستی» اعلام خواهد کرد. موضع‌گیری علیه حزب‌الله ظاهراً شرط دیگری برای کشورهایی است که وارد مسیر عادی‌سازی رابطه با اسرائیل می‌شوند.
ایران، حامی عمده حزب‌الله، عادی‌سازی روابط سودان با اسرائیل را «شرم‌آور» خوانده و آن را مانند «خیانت» امارات و بحرین در عادی‌کردن رابطه با اسرائیل نکوهش کرده است؛ اما اگر امارات و بحرین هیچ‌گاه دوست نزدیک ایران نبودند، جدایی سودان از دامان جمهوری اسلامی ایران و «پیمان صلح» آن با اسرائیل، عمیقاً در روند سیاست خارجی جمهوری اسلامی می‌تواند قابل تأمل باشد.
عادی‌سازی روابط امارات، بحرین و سودان با اسرائیل و احتمال پیوستن عمان و قطر و برخی کشورهای دیگر به این مسیر ظاهراً هنوز دست‌گرمی پیش از همان رویداد بزرگ و تاریخی است که یوسی کوهن، رئیس موساد، گفته است؛ این‌که عربستان منتظر پیروزی دونالد ترامپ است تا آن را به عنوان «هدیه» اعلام کند.
