تلاش‌های یک ساله برای برابری حقوق زنان

روز هشتم مارس برابر با ۱۸ اسفندماه روز جهانی زن است. هر ساله در این روز فرصتی فراهم می‌شود که فعالان زن به کارنامه تلاش‌های خویش نگاهی بیاندازند. دستاوردهای فعالیت‌های زنان برابری خواه ایران از سال گذشته در همین روز چه بوده است؟

خلاصه کارنامه فعالان زن در سایت «تغییر برای برابری» این موارد را شامل می‌شود:

برنده شدن کمپین یک میلیون امضا برای نفی قوانین تبعیض‌آمیز، کسب جایزه سیمون دوبوار برای ابتکار و انتخاب روش مسالمت‌آمیز؛ اعطای اولین جایزه حقوق بشر بنیاد زوتیرول به نسرین ستوده؛ جایزه رواداری آکادمی پروتستان توتینگ به شیرین عبادی؛ و جایزه اولاف پالمه به پروین اردلان، در زمینه قانون؛ اصلاح قانون ارث به نفع زنان؛ خارج کردن لایحه حمایت از خانواده، معروف به لایحه چند همسری از صحن علنی مجلس؛ حذف جنسیت از قوانین بیمه ایران؛ طرح بیمه طلاق در برابر «عندالاستطاعه» شدن مهریه زن؛ تشدید محدودیت‌های آموزشی از طریق سهمیه‌بندی جنسیتی و بومی‌گزینی جنسیتی؛ برخورد با زنان از طریق برنامه امنیت اجتماعی؛ جلوگیری از خروج ۱۲۸ زن از ایران به علت بدحجابی؛ صدور ۳۰ سال حبس تعلیقی و ۹ سال و نیم حبس قطعی برای مجموعه فعالان زن؛ حمایت‌های نهادهای بین‌المللی از تلاش‌های زنان؛ نجات یک زن از حکم سنگسار و حضور ۴ زن ایرانی در جایگاه تماشاگران ورزشگاه آزادی در بازی ایران و کره جنوبی.

در آستانه هشت مارس، روز جهانی زن، برای بررسی کارنامه تلاش‌ها به سراغ سه چهره شاخص فعالیت‌های زنان می‌رویم: سیمین بهبهانی، شاعر و کسی که به نمایندگی از سوی فعالان کمپین یک میلیون امضا جایزه سیمون دوبوار را دریافت کرد. شیرین عبادی برنده جایزه نوبل صلح و جایزه رواداری آکادمی پروتستان و نیره توحیدی رئیس بخش مطالعات زنان در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا، نورتریج در لس آنجلس.

نخست پرسیده‌ایم که کارنامه فعالان حقوق زن در سال ۱۳۸۷ دارای چه ویژگی‌هایی بود؟

خانم بهبهانی در پاسخ به این پرسش می‌گوید: سال پرسودی بود برای خانم‌ها. اواخر بهار درگیری مأموران خیابانی بودند که درباره لباسشان ایراد می‌گرفتند. تابستان هم درگیر جمع آوری امضاهای کمپین بودند، که به خاطر همان هم مقداری گرفتار زندان شدند. بعد لایحه‌ای در پائیز در مجلس عنوان شد که به مردها امکان می‌داد در صورت تمکن مالی چند زن اختیار کنند و هیچ اجازه‌ای از همسر اول نگیرند. این برای خانم‌ها گران بود چون توانسته بودند از سال‌ها پیش حق خودشان را بگیرند. خوشبختانه با خانم‌ها جمع شدیم جلوی مجلس و توانستیم جلوی این لایحه را بگیریم. امسال هم کمپین یک میلیون امضا موفق شد جایزه سیمون دوبوار را دریافت کند.

خانم بهبهانی می‌افزاید روز هشتم مارس از لوح سیمون دوبوار رونمایی خواهد شد.

اما آیا همسویی‌های کافی میان تشکل‌های مختلف زنان به وجود آمده است؟


خانم بهبهانی در پاسخ می‌گوید: زنان ایران در هر جمعی که باشند یک هدف دارند و آن برابری است. ما نمی‌توانیم این همه زن را در یک جا جمع کنیم. چون جایی نداریم. امکاناتی نداریم. دائماً زیر نظر و زیر مراقبت نیروها هستیم. از این رو هر تشکلی کار خودش را می‌کند، روشنگری می کند، ولی در نهایت همه یک هدف دارند.

پرسش دیگر اینکه آیا زنان متعلق به جناح‌های سیاسی مانند اصولگرایان، اصلاح‌گرایان و زنانی که دور از جناح‌های حاکم جمهوری اسلامی‌اند، توانسته‌اند بر سر برخی خواست‌ها و منافع مشترک به توافق برسند؟

سیمین بهبهانی معتقد است، اگر بخواهیم وارد این مقوله شویم که چه کسی چه عقیده دینی دارد، به جایی نخواهیم رسید. در جمع زنان هم اکنون زنانی هستند که با چادر در تمام فعالیت‌ها شرکت می‌کنند. برای ما مسئله مسئله برابری حقوق زن و مرد است و برای ما مطرح نیست که کسی چه مذهبی دارد.

اما چه موانعی موانعی جلوی بهبود وضعیت حقوق زن را می‌گیرند؟

سیمین بهبهانی می‌گوید: اگر دولت کارشکنی نکند ما می‌توانیم به هدف‌هایمان برسیم. ما چیز زیادی نمی‌خواهیم. ما می‌خواهیم که حقوق انسانی خودمان را داشته باشیم. زن‌ها بتوانند درس بخوانند، در دانشگاه‌ها شرکت کنند، در ورزش شرکت کنند و یک زن طبیب بتواند مرد مریض را هم ببیند. ما می‌خواهیم زن به چشم یک موجود شکست‌پذیر تلقی نشود. ما می‌خواهیم زن مانند مرد همان کاری را که مرد می‌کند، انجام دهد.

خانم بهبهانی همچنین در پاسخ به اینکه اولویت فعالان زن در سال پیش رو چیست و کدامیک از خواست‌ها در بالای فهرست جای گرفته‌اند، می‌گوید: از الان نمی‌شود پیش‌بینی کرد. مهم این است که ما دنبال این آزادی‌ها برویم. به نظر خود من مسئله صیغه که در مجلس مطرح شده بود باید پیش از هر چیز حل شود. مسئله‌ای است که موجب سرشکستگی زن می‌شود و مشکلات دیگر فراهم می‌آورد.

در ادامه برنامه شیرین عبادی برنده ایرانی جایزه صلح نوبل هم ارزیابی خود از کارنامه فعالیت‌های زنان برابری‌خواه در سال ۱۳۸۷ را این گونه تشریح می‌کند:

«نکته قابل توجه تغییر قانون ارث زن از اموال شوهر است که در مجلس به تصویب رسید و امیدوارم که به تصویب نهایی برسد. اما سایر مشکلات هنوز به قوت خود باقی است. در مجموع احکامی که بر علیه فعالان حقوق زنان صادر شده، از نکات منفی این کارنامه است. من می‌توانم اظهار تأسف کنم که خانم عالیه اقدام‌دوست الان در زندان است و به سه سال حبس محکوم شده‌اند تنها جرم او این بود که با قوانین تبعیض‌آمیز مخالف بود و معتقد به برابری حقوق زن و مرد بود. حبس او مغایر با مقررات قانون آئین دادرسی کیفری است و حکم غیرعادلانه است. ما شکایت کرده‌ایم.»


خانم عبادی جنبش زنان را جنبش موفقی ارزیابی می‌کند و می‌گوید: موفقیت جنبش زنان در متحد کردن زنان و تمرکز افکار عمومی روی خواست‌های برحق زنان است. اینکه ما بتوانیم ظرف یک یا دو سال تمام قوانین تعیض‌آمیز را اصلاح کنیم، چندان عملی به نظر نمی‌آید اما دستاورد بزرگ ما اتحاد زنان و توجه و تمرکز افکار عمومی به خواست‌های زنان است.

به اعتقاد خانم عبادی، مهم‌ترین مسئله این است که جنبش برابری‌خواهانه ایران مسالمت‌آمیز است و تحت هیچ شرایطی فعالان حاضر نیستند دست به خشونت بزنند. کتک می‌خورند و نگاه می‌کنند. حداکثر آنکه به دادگستری جمهوری اسلامی می‌روند و دادخواهی می‌کنند. زنان آموخته‌اند که خواست‌های مدنی و برحق خود را در جامعه چگونه بیان کنند.

اما پرسش اینجاست که آیا چشم‌اندازی وجود دارد که همکاری بین جناح‌های مختلف سیاسی بر سر مسایل و منافع خاص ممکن سازد؟

برنده ایرانی جایزه صلح نوبل در این مورد می‌گوید: جنبش زنان را اساساً باید از دعواها و مسایل سیاسی ایران به دور نگاه داشت. زنان نباید خود را داخل جناح‌بندی‌های سیاسی و منازعات سیاسی ناظر به قدرت کنند. خواست‌های زنان، خواست‌های مدنی و برحق است. زن‌ها ممکن است به گروه‌های مختلف سیاسی وابستگی داشته باشند اما همگی به این نتیجه رسیده‌اند که زن ایرانی خواهان تساوی حقوق است و باید این قوانین بر مبنای تعهدات بین ‌المللی ایران مبنی بر نفی هرگونه تبعیض اصلاح شود.

از خانم عبادی همچنین در مورد اولویت فعالان زن در سال پیش رو پرسیده‌ایم.

وی در این خصوص می‌گوید: به نظر من مهم‌ترین مسئله اصلاح قوانین تبعیض‌آمیز است و بعد باید به دنبال اجرای صحیح قوانین بود. در زمینه اصلاح قوانین اولویت با آن قوانینی است که ناظر بر همه زن‌هاست که مربوط می‌شود به قوانین خانواده. زیرا همه خانواده‌ها با این قوانین برخورد دارند. امیدوارم روزی اجازه داده شود که زنان هشت مارس را به گونه‌ای که مایلند جشن بگیرند.

در ادامه به سراغ نیره توحیدی رفته‌ایم و از او پرسیده‌ایم که آیا از لحاظ جامعه شناسی، فعالیت‌های زنان در ایران را می‌توان یک «جنبش» خواند؟

نیره توحیدی می‌گوید: جواب ساده‌اش این است که بله. اما اگر با تعریف کلاسیک جامعه‌شناختی به جنبش زنان نگاه کنیم شاید به این نتیجه برسیم که هنوز جنبش اجتماعی در جریان نیست. از سوی دیگر اگر با تعاریف تازه و جنبش‌های اجتماعی نوین آشنایی بیشتری داشته باشیم می بینیم که پارامترها و معیارهای تعریف جنبش اجتماعی نوین درمورد جنبش زنان ایران کاملاً صادق است.

خانم توحیدی در توضیح این پارامترها می‌گوید: جنبش‌های نوین اجتماعی مانند جنبش‌های کلاسیک، دیگر حزبی یا طبقاتی نیستند. جنبش‌های نوین بیشتر هویت‌خواه و فراطبقاتی هستند و بیشتر روی مسائل مدنی و خواست‌های مشخص گروه‌های اجتماعی دور می‌زنند. مانند جنبش‌های محیط زیست، ضد جنگ و یا جنبش‌های قومی و جنبش‌های زنان. این جنبش‌ها، طبقات مختلف را در بر می‌گیرند و خواست‌هایشان خواست‌های گروهی است. معمولاً هم از نظر تشکیلاتی یک تشکیلات منضبط و منسجم سازمان داده شده نیستند.

وی ادامه می‌دهد، این جنبش‌ها ‌معمولاً چند مرکزی و چند رهبری و چند صدایی هستند. تشکل‌شان بیشتر انعطاف‌پذیر و شبکه‌ای است. متشکل از گروه‌های مختلفند که حتی گه‌گاه برای نمایندگی جنبش در رقابتند. همه این خصوصیات در جنبش زنان دیده می‌شود. گفتمانی که حرکات، نوشته‌ها و سایت‌های زنان در جامعه به راه انداخته‌اند در سطح نخبگان و جامعه مطبوعاتی ایران و حتی در سطح بحث‌های حوزه‌های دینی و مذهبی تأثیر گذاشته است.

خانم توحیدی بر این باور است که بخش مهمی از زنان ایران از وضعیت کنونی و از سیاست‌های اعمال شده در حوزه مسایل جنسیتی ناراضی‌اند، از حقوق تبعیض‌گرا و شهروند درجه دوم حساب شدن، ناراضی‌اند.

وی می‌گوید: بسیاری از زنان ما باسواد شده‌اند. به دلیل جهانی شدن و رشد آگاهی سطح دانش زنان بالا رفته است و تعداد زنان متوسط شهری حرفه‌مند بیشتر شده است. همه این عوامل سبب شده که جنبشی را به وجود بیاورد.

در پاسخ به این پرسش که جنبش زنان ایران تا میزان با کامیابی روبه‌رو شده است، خانم توحیدی می‌گوید: نخستین نشانه یک جنبش اجتماعی موفق بودن آن نیست. اولین نشانه آن، وجود آن، صدای اعتراض آن و مطالبات آن، شکل‌گیری گفتمان آن و تدوین کردن نظری خواست‌هاست. ما داریم این مرحله را طی می‌کنیم که گام بزرگی است یعنی خود جنبش‌سازی و درون‌سازی و گفتمان‌سازی، بیان خواست‌ها دارد انجام می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: در یک سال گذشته، گروه‌های مختلف زنان با وجود تفاوت‌هایشان توانسته‌اند برای نمونه سر اعتراض به لایحه خانواده با همدیگر همکاری کنند. این ائتلاف خود نشان مهمی از توفیق اولیه جنبش زنان است که هم مدافعان لایحه را وادار به عقب‌نشینی کرد و هم به همبستگی این زنان کمک کرد.

خانم توحیدی می‌افزاید: مجموعه فعالیت‌های زنان در جهت موفقیت بوده است گرچه هنوز به صورت مشخص نتوانسته‌اند اصلاحاتی در قوانین بوجود بیاورند اما جلوی عقب رفتن را گرفته‌اند. خود این تجربیات دارد به جنبش زنان شکل و پختگی می‌دهد، هم از لحاظ نظری هم از نظر عملی و شبکه‌سازی.

وی در پاسخ به پرسش مربوط به اولویت فعالیت‌های جنبش زنان در سال ۱۳۸۸ معتقد است این مسئله را باید فعالان زن در ایران تعیین کنند. مسائلی که شمول بیشتری بر گروه‌های وسیع زنان دارد، اولویت دارد. جمع شدن دور مسایلی که شمولیت بیشتری دارد، هم نیروی بیشتری به زنان می‌دهد هم نتیجه‌ای که می‌بخشد، امیدبخشی بیشتری به بار می‌آورد.

خانم توحیدی در پایان می‌افزاید: به دلیل سرکوبگری حکومت، جنبش زنان هزینه‌های زیادی پرداخته است اما در مقابل نیز از لحاظ بین‌المللی پیشرفت‌هایی نصیب آن شده است.