دوازدهمین نشست کمیسیون مشترک برجام در وین و توافقات به دست آمده تبدیل به موقعیتی برای کاهش تنش‌ها بین ایران و اتحادیه اروپا بر سر آینده برجام شد که البته جنبه موقت و ناپایدار دارد.
پیش از این نشست، جمهوری اسلامی از طریق موضع‌گیری وزارت خارجه، مجلس، شورای امنیت ملی و اظهارات حسن روحانی ناراحتی خود از ضعف عملکرد اروپا در حفظ برجام را اعلام کرده بودند. در مقابل سه کشور آلمان، بریتانیا و فرانسه نسبت به کاهش تعهدات برجامی جمهوری اسلامی هشدار دادند و به نوعی اعلام کرده بودند که دیگر نه تنها نمی‌توانند کمکی به حفظ برجام داشته باشند بلکه نقض توافقنامه جامع اتمی زمینه‌ساز برگشت تحریم‌های اروپا می‌شود.
در این فضا نشست کمیسیون مشترک برجام با حضور معاونان وزیر خارجه کشورهای ۴+۱ در کاهش اختلافات و ایجاد چشم‌انداز امیدوارکننده بین ایران و کشورهای باقی مانده در برجام مؤثر بود.
در بیانیه ۹ بندی نشست اشاره به اقدامات اخیر جمهوری اسلامی در کاهش تعهدات برجامی نشده و در عوض به صورت کلی بر ضرورت پایبندی همه طرف‌های قرارداد بر تعهدات‌شان تصریح شده است. تأکید اصلی در این بیانیه بر راه افتادن اینس‌تکس یه عنوان کانال مبادله تجاری بین اروپا و ایران بود که قابلیت اضافه شدن کشورهای غیر اروپایی را نیز دارد.
اهمیت تداوم بقای برجام و فایده‌مندی آن و لزوم کاهش تأثیرات منفی خروج آمریکا دیگر محور مهم بیانیه است. کمیسیون مشترک متخصصانی را انتخاب و موظف کرد تا به دنبال راهکارهای عملی به ویژه برای صادرات اورانیوم دارای غنای پایین و آب سنگین در چارچوب تمهیدات متناسب باشند. به موازات این، کمیسیون همچنین از طریق تشکیل جلسات تبادل نظر کارشناسی تخصصی و متمرکز، فعالیت‌های خود برای تعلیق تحریم‌ها همسو با تعهدات مندرج در بند هشتم بیانیه نشست وزرای کمیسیون مشترک برجام مورخ ۱۵ تیرماه ۱۳۹۷، را با هدف ارائه راه‌حل‌های عملی جهت عادی‌‌سازی روابط تجاری و اقتصادی با ایران گسترش خواهد داد. اهمیت این مصوبه در موانعی است که بعد از امتناع دولت آمریکا از تمدید معافیت ایران برای فروش مازاد سوخت هسته‌ای و آب سنگین تولیدی ایجاد شده است.
اعضای کمیسیون بر گسترش فعالیت‌ها در خصوص مدرن‌سازی رآکتور تحقیقاتی اراک تأکید و از پیشرفت‌های به دست آمده توسط رؤسای مشترک کارگروه اراک یعنی چین و انگلستان، چون امضای قرارداد «تجزیه و تحلیل حالات گذرای رآکتور» بین ایران و چین، استقبال کردند.
قرار شده است است به زودی کمیسیون مشترک برجام با شرکت وزرای خارجه تشکیل شده و چگونگی پیشرفت توافقات را مورد توجه قرار دهند.
واکنش عباس عراقچی نماینده ایران در این نشست، خوش‌بینی محتاطانه بود؛ او توافقات را مثبت و در عین حال ناکافی قلمداد کرد. این ارزیابی واقعیتی را بازتاب می‌دهد که تأثیر مثبت کمیسیون مشترک وین جنبه موقتی و ناپایدار دارد و در شرایطی که انتظارات جمهوری اسلامی محقق نشود نه تنها تاثیر خودش را از دست می‌دهد بلکه می‌تواند زمینه‌ساز اجرایی شدن بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام شود و اختلافات در مسیر حل نشدن گسترش یابد.
رصد کردن مواضع مقامات جمهوری اسلامی این گمانه‌زنی را تقویت می‌کند که آنها ارزیابی مثبتی از جلسه کمیسیون مشترک دارند و در انتظار عملی شدن اینس‌تکس برای خرید نفت ایران از سوی اروپا و تسهیل مراودات تجاری مشمول تحریم‌های یکجانبه آمریکا هستند. اما در عین حال آنها به کاهش تعهدات برجامی که در ۱۸ اردیبهشت سال جاری اعلام کردند، ادامه خواهند داد و می‌توان انتظار داشت ذخیره اورانیوم غنی‌شده ۳.۶۷ درصد از سقف ۳۰۰ کیلوگرمی مطابق برجام عبور کند.
البته با توجه به عدم تمدید معافیت فروش از سوی دولت آمریکا و تحریم شدن سوخت هسته‌ای تولیدی ایران فروش آن با موانع جدی روبه‌رو است. همچنین نظام به رعایت سقف در نظر گرفته شده برای تولید آب سنگین اراک توجهی نخواهد کرد. در عین حال می‌توان انتظار داشت در تاریخ ۱۶ تیر مرحله دوم کاهش تعهدات برجامی اعلام شود.
اما با توجه به موضع‌گیری سخنگوی وزارت خارجه مبنی بر ماندن در برجام در صورت اجرای تعهدات اروپا بعید است تا مدت زمان مشخص برای ارزیابی اقدامات اروپا، سیاست‌های جدید هسته‌ای از جمله افزایش درجه غلظت غنی‌سازی اورانیوم اجرا شوند. در این مقطع زمانی تصمیم‌گیران نظام که هر دو جناح در آن توافق دارند ترجیح می‌دهند فرصت دیگری برای بقای برجام بدهند.
در این میان اینس‌تکس نقش کلیدی برای حفظ برجام خواهد داشت. اما بررسی ویژگی‌های این اقدام تسهیل تجارتی اروپا با ایران جایی برای خوش‌بینی باقی نمی‌گذارد. اینس‌تکس فعلاً قرار است در زمینه کالاهای غیرتحریمی و بیشتر بشردوستانه فعال شود. این مکانیزم پرداخت مالی ندارد و قرار است صرفاً محلی برای تهاتر حساب‌ها باشد که با توجه به عدم توازن در مناسبات تجاری اروپا با ایران کارایی آن محل تردید است. از سوی دیگر دولت آمریکا تهدید کرده که اینس‌تکس اگر بخواهد ابزاری برای دور زدن تحریم‌های آمریکا بشود، آن را تحریم می‌کند. در این صورت شرکت‌های اروپایی تمایلی برای ریسک و استفاده از آن نخواهند داشت.
بنابراین تا زمانی که هنوز در ایران امید به استفاده از اینس‌تکس برای خرید نفت ایران از سوی اروپا و دیگر کشورهای جهان وجود داشته باشد و بتواند مفری برای دور زدن حداقل برخی از تحریم‌ها باشد، فرایند خروج از برجام شتاب پیدا نمی‌کند. اما همانطور که بخش‌های تندرو در جمهوری اسلامی و نزدیک به نهاد ولایت فقیه با سوء ظن به اینس‌تکس نگاه می‌کنند، ارزیابی بدبینانه آنها در واقعیت متحقق شود، آنگاه می‌توان گفت اینس‌تکس تنها می‌تواند وقفه‌ای در مرگ تدریجی و کامل برجام باشد.
