کناره گيری نه چندان غير منتظره شيخ حمد بن خليفه، امير قطر، و انتقال آرام قدرت از وی به تميم بن حمد وليعهد ۳۳ ساله آن کشور، تجربه ای است بی سابقه ای در جمع کشورهای عربی و حکومتهای موروثی مسلمان حاشيه جنوبی خليج فارس.
انعکاس گسترده اين تغيير و نتايج ناشی از آن، تدريجا در سراسر منطقه منجمله ايران، احساس خواهد شد.
شيخ حمد از چند سال پيش تدريجا فرزند خود تميم بن حمد را که از موزه، همسر دوم او است، برای بدست گرفتن قدرت آماده ميساخت. شرکت در مجامع بين المللی به نمايندگی از سوی قطر از جمله اقداماتی بود که طی سه سال گذشته برای آماده سازی تميم بن حمد صورت گرفت. تميم مانند پدرش حمد، دانش آموخته مدرسه نظامی معتبر سن هرست در بريتانيا است. برخلاف پدر که آموزش نظامی را نيمه تمام گذاشت، تميم آموزش نظامی خود را تمام کرد.
شبکه تلويزيونی الجزيره طی گفتگوهايی که پيرامون تغيير سياسی روز سه شنبه برگزار کرد از احتمال تغيير دولت و وزيران اصلی کابينه خبر داد و پذيرفتن جانشينی پدر از سوی تميم را موکول به پيش شرط تغيير رييس دولت دانست. در امارات عربی خليج فارس روسای دولتها و وزيران اصلی کابينه معمولا از اعضاء خانواده امير و نزديکان وی انتخاب شده و مدت طولانی در قدرت ميمانند.
شيخ حمد بن جاسم نخست وزير قطر از سال ۱۹۹۲ وزير خارجه و از سال ۲۰۰۷ تاکنون سمت نخست وزيری قطر را بر عهده داشته است. حمد بن جاسم دارای مناسبات نزديکی با آمريکا است ولی انتظار نميرود که تغيير محتمل وی مناسبات دوحا و واشنگتن را تحت تاثير قرار دهد.
گشايش در سياست داخلی
از مدتی قبل قرار بود با برگزاری انتخابات که زمان آن در نيمه دول سال جاری پيشبينی شده بود مجلس شورای قطر با ۴۵ عضو برگزار شود. بر اساس قانونی که در سال ۲۰۰۳ به تصويب رسيد از اين تعداد ۳۰ عضو از طريق رای گيری عمومی انتخاب و ۱۵ عضو از سوی امير منصوب ميشدند. شب پيش از اعلام کناره گيری، شيخ حمد با صدور فرمانی برگزاری انتخابات را تا آينده نا معلوم معلق ساخت. ميتوان انتظار داشت که امير جوان قطر مايل به بازبينی قانون انتخابات و گشايش سياسی بيشتر در اين کشور کوچک عربی است. تغيير شيخ جاسم نخست وزير قطر ميتواند دست حکمران تازه را در تصميم گيری های سياسی بازتر بگذارد.
حرکت محتاطانه
قطر که تا نيمه اولين دهه هزاره سوم همچنان در سايه رشد قارچی امارات، بخصوص امير نشين دبی، قرار داشت حرکت بسوی توسعه را با احتياط آغاز کرد و با گامهای استوار و محاسبه شده ادامه داد. قطر با تنها دو ميليون جمعيت، اينک نه تنها يک قدرت تعيين کننده منطقه ای که در رديف تاثير گذار ترين کشورها در روند مناسبات جهانی است.
هويت خارجی قطر با شبکه رسانه ای الجزيره و شرکت هواپيمايی گسترده و مدرن آن کشور همراه است. ميزبانی بازی های پايانی جام جهانی فوتبال در سال ۲۰۲۲ از جمله موفقيتهای شگفت انگيز اين کشور کوچک بشمار ميرود.
برخورداری از بالاترين در آمد سرانه در جهان ( در حدود ۱۰۰.۰۰۰ دلار در مقايسه با درآمد سرانه واقعی مردم ايران که در حدود ۳۰۰۰ دلار برآورد و تا ۱۲.۰۰۰ دلار اعلام ميشود) شاخصه ديگری است برای ارزيابی توفيق کشور ياد شده طی ۱۸ سال گذشته که شيخ حمد قدرت را در دست داشته است.
جمعيت قطر طه يک دهه، از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ از حدود ۶۰۰ هزار نفر، با جذب مهاجر و نيروی کار خارجی ( اتباع هند، پاکستان، کشورهای فقير عربی و اخيرا اتباع اروپايی و آمريکايی) سه برابر افزايش يافت.
بر اساس آمار "کتاب حقايق سازمان اطلاعات جاسوسی آمريکا" ۹۴ درصد از نيروی کار قطر خارجی است و شهروندان اصلی قطر تنها ۱۵ در صد از ساکنان اين امير نشين را تشکيل ميدهند.
نفت و گاز
کشف نفت در دهه چهل، اقتصاد اين کشور تحت الحمايه بريتانيا را که از راه خاک تنها با يک کشور همسايه است( عربستان سعودی) تدريجا ديگر گون ساخت. با اين وجود از زمان کسب استقلال در سال ۱۹۷۱ تا سه دهه پيش، قطر شبه جزيره ای گرم و فقير باقی ماند.
ذخاير نفت و گاز تنها ثروت طبيعی قطر محسوب ميشوند. راز رشد شگفت انگيز اقتصادی و سياسی قطر در بها دادن کامل به اين دو منبع ثروت و استفاده درست از آنها به عنوان اهرم های تحقق هدفهای ملی است.
قطر بزرگترين صادر کننده گاز مايع در جهان بشمار ميرود و اين مقام را از سال ۲۰۰۶ با پشت سر گذاشتن اندونزی بدست آورده. ذخاير گاز طبيعی شناخته شده و قابل بهره برداری قطر با ۲۵.۴ تريليون متر مکعب بعد از ايران و روسيه در رديف سوم دنيا قرار دارد. قطر از سال ۲۰۰۰ تاکنون توليد گاز خود را سه برابر افزايش داده است.
توليد نفت قطر ۲.۳ ميليون بشکه در روز است و از زمان کاهش صادرات نفت ايران، قطر يکی از پنج کشور عربی خليج فارس است که از لحاظ حجم صادرات نفت خام ايران را پشت سر قرار داده.
روابط سياسی و نفوذ منطقه ای
قطر تاثير گذاری سياسی و نظامی در تحولات منطقه ای را از سال ۲۰۱۱ با قرار گرفتن در کنار شورای ملی ليبی و کمک به برکناری قذافی آغاز کرد. هدايت سياست خارجی جامعه عرب، حمايت از مخالفان اسد در سوريه و ميزبانی گروهی که از آنها به عنوان " دوستان سوريه ياد ميشود از ديگر عرصه های فعاليت سياسی قطر محسوب ميشوند.
گشايش دفتر نمايندگی طالبان در دوحا و ميزبانی مذاکرات آينده امريکا با طالبان از جمله ابتکار های قطر در صحنه سياست منطقه ای است.
قطر هم پيمان غرب و همکار سياسی و نظامی نزديک آمريکا است. حضور سياسی و نظامی آمريکا در قطر از سال ۱۹۹۲ و پس از امضاء يک قرار داد همکاری های نظامی دو جانبه مابين واشنگتن و دوحا بيش از پيش افزايش يافت.
از ابتدای دهه ۹۰ ، و همزمان با توسعه مناسبات با ساير دولتهای عربی خليج فارس، آمريکا ضمن پر کردن تدريجی خلا قدرت باقی مانده در منطقه پس از عزيمت بريتانيا، مناسبات نزديکی با خليفه بن حمد پدر حمد بن خليفه امير سابق و پدر بزرگ تميم بن حمد امير کنونی، برقرار کرد.
بنا بر پاره ای گزارشها، کودتای بدون خون ريزی سال ۱۹۹۵ که طی آن شيخ حمد خود را جانشين پدر ساخت، با اطلاع و موافقت ضمنی سازمان سيا صورت گرفت.
در حال حاضر قطر ميزبان نيروهای عملياتی خط مقدم فرماندهی مرکزی نيروهای مسلح آمريکا و محل بزرگترين پايگاه هوايی آن کشور است. اين پايگاه در گذشته برای اجرای عمليات نظامی در عراق و افغانستان مورد استفاده قار گرفته و در صورت آغاز عمليات نظامی تازه در منطقه خليج فارس بار ديگر مورد استفاده گسترده قرار ميگيرد.
توسعه انسانی
قطر از نظر مدل توسعه انسانی که آميزه ای است از متوسط طول عمر، آموزش و پرورش، و درآمد سرانه و روشی برای اندازه گيری پيشرفت که توسط دو اقتصاد دان پاکستانی و هندی : محبوب الحق و آمارتيا، در سال ۱۹۹۰ ابداع شده، از هر کشور ديگر مسلمان جلو تر است.
علاوه بر برگزاری مجامع سياسی، دوحا پايتخت قطر محل برگزاری مجامع دانشگاهی، مذهبی و اقتصادی و امور انسانی و اجتماعی است. يازدهمين "مجمع دوحا" اخيرا تعداد قابل ملاحظه ای از صاحبان انديشه و متفکران جهانی را بمنظور بحث پيرامون توسعه دمکراسی، آزادی مطبوعات، تجارت آزاد و امنيت آب در پايتخت قطر گرد هم آورد.
با تغيير داوطلبانه امير قطر و انتقال آرام قدرت به نسل جوانتر در آن کشور، الگوی سياسی تازه ای برای تغيير در کشورهای مسلمان، در تقابل با الگوی قديمی " حکمرانی تا آخرين نفس و انتقال قدرت بعد از مرگ حکمران به فرزندان-حتی در نظامهای بظاهر انتخابی(مانند آذربايجان، ليبی، عراق و سوريه..) شکل گرفته است. اين تغيير دير يا زود تاثير سياسی محسوسی در کشورهای جنوب و شمال خليج فارس باقی خواهد گذاشت.
انعکاس گسترده اين تغيير و نتايج ناشی از آن، تدريجا در سراسر منطقه منجمله ايران، احساس خواهد شد.
شيخ حمد از چند سال پيش تدريجا فرزند خود تميم بن حمد را که از موزه، همسر دوم او است، برای بدست گرفتن قدرت آماده ميساخت. شرکت در مجامع بين المللی به نمايندگی از سوی قطر از جمله اقداماتی بود که طی سه سال گذشته برای آماده سازی تميم بن حمد صورت گرفت. تميم مانند پدرش حمد، دانش آموخته مدرسه نظامی معتبر سن هرست در بريتانيا است. برخلاف پدر که آموزش نظامی را نيمه تمام گذاشت، تميم آموزش نظامی خود را تمام کرد.
شبکه تلويزيونی الجزيره طی گفتگوهايی که پيرامون تغيير سياسی روز سه شنبه برگزار کرد از احتمال تغيير دولت و وزيران اصلی کابينه خبر داد و پذيرفتن جانشينی پدر از سوی تميم را موکول به پيش شرط تغيير رييس دولت دانست. در امارات عربی خليج فارس روسای دولتها و وزيران اصلی کابينه معمولا از اعضاء خانواده امير و نزديکان وی انتخاب شده و مدت طولانی در قدرت ميمانند.
شيخ حمد بن جاسم نخست وزير قطر از سال ۱۹۹۲ وزير خارجه و از سال ۲۰۰۷ تاکنون سمت نخست وزيری قطر را بر عهده داشته است. حمد بن جاسم دارای مناسبات نزديکی با آمريکا است ولی انتظار نميرود که تغيير محتمل وی مناسبات دوحا و واشنگتن را تحت تاثير قرار دهد.
گشايش در سياست داخلی
از مدتی قبل قرار بود با برگزاری انتخابات که زمان آن در نيمه دول سال جاری پيشبينی شده بود مجلس شورای قطر با ۴۵ عضو برگزار شود. بر اساس قانونی که در سال ۲۰۰۳ به تصويب رسيد از اين تعداد ۳۰ عضو از طريق رای گيری عمومی انتخاب و ۱۵ عضو از سوی امير منصوب ميشدند. شب پيش از اعلام کناره گيری، شيخ حمد با صدور فرمانی برگزاری انتخابات را تا آينده نا معلوم معلق ساخت. ميتوان انتظار داشت که امير جوان قطر مايل به بازبينی قانون انتخابات و گشايش سياسی بيشتر در اين کشور کوچک عربی است. تغيير شيخ جاسم نخست وزير قطر ميتواند دست حکمران تازه را در تصميم گيری های سياسی بازتر بگذارد.
حرکت محتاطانه
قطر که تا نيمه اولين دهه هزاره سوم همچنان در سايه رشد قارچی امارات، بخصوص امير نشين دبی، قرار داشت حرکت بسوی توسعه را با احتياط آغاز کرد و با گامهای استوار و محاسبه شده ادامه داد. قطر با تنها دو ميليون جمعيت، اينک نه تنها يک قدرت تعيين کننده منطقه ای که در رديف تاثير گذار ترين کشورها در روند مناسبات جهانی است.
هويت خارجی قطر با شبکه رسانه ای الجزيره و شرکت هواپيمايی گسترده و مدرن آن کشور همراه است. ميزبانی بازی های پايانی جام جهانی فوتبال در سال ۲۰۲۲ از جمله موفقيتهای شگفت انگيز اين کشور کوچک بشمار ميرود.
برخورداری از بالاترين در آمد سرانه در جهان ( در حدود ۱۰۰.۰۰۰ دلار در مقايسه با درآمد سرانه واقعی مردم ايران که در حدود ۳۰۰۰ دلار برآورد و تا ۱۲.۰۰۰ دلار اعلام ميشود) شاخصه ديگری است برای ارزيابی توفيق کشور ياد شده طی ۱۸ سال گذشته که شيخ حمد قدرت را در دست داشته است.
جمعيت قطر طه يک دهه، از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ از حدود ۶۰۰ هزار نفر، با جذب مهاجر و نيروی کار خارجی ( اتباع هند، پاکستان، کشورهای فقير عربی و اخيرا اتباع اروپايی و آمريکايی) سه برابر افزايش يافت.
بر اساس آمار "کتاب حقايق سازمان اطلاعات جاسوسی آمريکا" ۹۴ درصد از نيروی کار قطر خارجی است و شهروندان اصلی قطر تنها ۱۵ در صد از ساکنان اين امير نشين را تشکيل ميدهند.
نفت و گاز
کشف نفت در دهه چهل، اقتصاد اين کشور تحت الحمايه بريتانيا را که از راه خاک تنها با يک کشور همسايه است( عربستان سعودی) تدريجا ديگر گون ساخت. با اين وجود از زمان کسب استقلال در سال ۱۹۷۱ تا سه دهه پيش، قطر شبه جزيره ای گرم و فقير باقی ماند.
ذخاير نفت و گاز تنها ثروت طبيعی قطر محسوب ميشوند. راز رشد شگفت انگيز اقتصادی و سياسی قطر در بها دادن کامل به اين دو منبع ثروت و استفاده درست از آنها به عنوان اهرم های تحقق هدفهای ملی است.
قطر بزرگترين صادر کننده گاز مايع در جهان بشمار ميرود و اين مقام را از سال ۲۰۰۶ با پشت سر گذاشتن اندونزی بدست آورده. ذخاير گاز طبيعی شناخته شده و قابل بهره برداری قطر با ۲۵.۴ تريليون متر مکعب بعد از ايران و روسيه در رديف سوم دنيا قرار دارد. قطر از سال ۲۰۰۰ تاکنون توليد گاز خود را سه برابر افزايش داده است.
توليد نفت قطر ۲.۳ ميليون بشکه در روز است و از زمان کاهش صادرات نفت ايران، قطر يکی از پنج کشور عربی خليج فارس است که از لحاظ حجم صادرات نفت خام ايران را پشت سر قرار داده.
روابط سياسی و نفوذ منطقه ای
قطر تاثير گذاری سياسی و نظامی در تحولات منطقه ای را از سال ۲۰۱۱ با قرار گرفتن در کنار شورای ملی ليبی و کمک به برکناری قذافی آغاز کرد. هدايت سياست خارجی جامعه عرب، حمايت از مخالفان اسد در سوريه و ميزبانی گروهی که از آنها به عنوان " دوستان سوريه ياد ميشود از ديگر عرصه های فعاليت سياسی قطر محسوب ميشوند.
گشايش دفتر نمايندگی طالبان در دوحا و ميزبانی مذاکرات آينده امريکا با طالبان از جمله ابتکار های قطر در صحنه سياست منطقه ای است.
قطر هم پيمان غرب و همکار سياسی و نظامی نزديک آمريکا است. حضور سياسی و نظامی آمريکا در قطر از سال ۱۹۹۲ و پس از امضاء يک قرار داد همکاری های نظامی دو جانبه مابين واشنگتن و دوحا بيش از پيش افزايش يافت.
از ابتدای دهه ۹۰ ، و همزمان با توسعه مناسبات با ساير دولتهای عربی خليج فارس، آمريکا ضمن پر کردن تدريجی خلا قدرت باقی مانده در منطقه پس از عزيمت بريتانيا، مناسبات نزديکی با خليفه بن حمد پدر حمد بن خليفه امير سابق و پدر بزرگ تميم بن حمد امير کنونی، برقرار کرد.
بنا بر پاره ای گزارشها، کودتای بدون خون ريزی سال ۱۹۹۵ که طی آن شيخ حمد خود را جانشين پدر ساخت، با اطلاع و موافقت ضمنی سازمان سيا صورت گرفت.
در حال حاضر قطر ميزبان نيروهای عملياتی خط مقدم فرماندهی مرکزی نيروهای مسلح آمريکا و محل بزرگترين پايگاه هوايی آن کشور است. اين پايگاه در گذشته برای اجرای عمليات نظامی در عراق و افغانستان مورد استفاده قار گرفته و در صورت آغاز عمليات نظامی تازه در منطقه خليج فارس بار ديگر مورد استفاده گسترده قرار ميگيرد.
توسعه انسانی
قطر از نظر مدل توسعه انسانی که آميزه ای است از متوسط طول عمر، آموزش و پرورش، و درآمد سرانه و روشی برای اندازه گيری پيشرفت که توسط دو اقتصاد دان پاکستانی و هندی : محبوب الحق و آمارتيا، در سال ۱۹۹۰ ابداع شده، از هر کشور ديگر مسلمان جلو تر است.
علاوه بر برگزاری مجامع سياسی، دوحا پايتخت قطر محل برگزاری مجامع دانشگاهی، مذهبی و اقتصادی و امور انسانی و اجتماعی است. يازدهمين "مجمع دوحا" اخيرا تعداد قابل ملاحظه ای از صاحبان انديشه و متفکران جهانی را بمنظور بحث پيرامون توسعه دمکراسی، آزادی مطبوعات، تجارت آزاد و امنيت آب در پايتخت قطر گرد هم آورد.
با تغيير داوطلبانه امير قطر و انتقال آرام قدرت به نسل جوانتر در آن کشور، الگوی سياسی تازه ای برای تغيير در کشورهای مسلمان، در تقابل با الگوی قديمی " حکمرانی تا آخرين نفس و انتقال قدرت بعد از مرگ حکمران به فرزندان-حتی در نظامهای بظاهر انتخابی(مانند آذربايجان، ليبی، عراق و سوريه..) شکل گرفته است. اين تغيير دير يا زود تاثير سياسی محسوسی در کشورهای جنوب و شمال خليج فارس باقی خواهد گذاشت.
