آلودگی هوا از جدی‌ترین چالش‌هایی است که بسیاری از کشورهای جهان با آن مواجه‌اند، اما در ایران، این مسئله به سطح یک بحران انسانی رسیده است.
براساس آمار رسمی، خسارت‌های ناشی از آلودگی هوا در سال ۱۴۰۲ بیش از ۵۹۷ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. تعداد مرگ‌ومیر ناشی از ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون نیز از ۲۴ هزار نفر در سال ۱۴۰۱ به ۳۰ هزار نفر در سال ۱۴۰۲ افزایش یافته است.
به‌تازگی محمدرضا ظفرقندی، وزیر بهداشت جمهوری اسلامی، اعلام کرد که سالانه حدود ۵۰ هزار نفر به‌دلیل آلودگی هوا جان خود را از دست می‌دهند و این پدیده ۱۲ میلیارد دلار خسارت اقتصادی به کشور وارد می‌کند.
این ارقام نشان‌دهندهٔ یک بحران چندبعدی است که سلامت عمومی، اقتصاد و محیط زیست کشور را به‌شدت تحت تأثیر قرار داده است.
تعریف آلودگی و آلودگی هوا
آلودگی محیط زیست به تغییرات نامطلوب در ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی منابع اصلی حیات، از جمله خاک، آب و هوا، اطلاق می‌شود. این پدیده اغلب ناشی از بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی و مصرف سوخت‌های فسیلی است.
در ایران، آلودگی هوا به دلایل مختلفی ازجمله گسترش صنایع آلاینده، مصرف بالای سوخت‌های فسیلی و ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی به بحران تبدیل شده است.
آلاینده‌های هوا به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:
- آلاینده‌های اولیه: موادی مانند دی‌اکسید گوگرد (SO₂)، اکسیدهای نیتروژن (NO₂)، و هیدروکربن‌ها (HC) که به‌طور مستقیم وارد جو می‌شوند.
- آلاینده‌های ثانویه: موادی مانند اوزون (O₃) که از واکنش‌های شیمیایی در جو تشکیل می‌شوند.
منابع آلودگی هوا در ایران
آلودگی هوا در ایران به دو منبع اصلی تقسیم می‌شود:
۱- منابع متحرک:
وسایل نقلیۀ موتوری از بزرگ‌ترین عوامل آلودگی هوای کشور هستند. در حال حاضر، حدود ۲۱ میلیون خودرو سواری در کشور وجود دارد که ۲.۵ میلیون از آن‌ها فرسوده‌اند هستند.
همچنین، ۹۰ درصد موتورسیکلت‌های فعال (حدود ۱۱.۲ میلیون دستگاه) فرسوده‌اند. از یک میلیون و ۱۰۰ هزار کامیون فعال نیز ۲۳ درصد فرسوده هستند. این وضعیت در مورد اتوبوس‌های شهری و بین‌شهری نیز فاجعه‌بار است، به‌طوری که ۸۲ درصد اتوبوس‌های شهری و ۵۷ درصد اتوبوس‌های بین‌شهری فرسوده‌اند.
بررسی‌ها حاکی از آن است که سرانهٔ مصرف روزانهٔ بنزین و گازوئیل در ایران به‌ترتیب حدود ۰.۹۵ لیتر و ۰.۸۸ لیتر است [داده‌های سایت Global Economu مصرف سرانۀ بنزین در ایران را ۱.۳ لیتر در سال ۲۰۲۲ اعلام کرده است].این میزان تقریباً دو برابر میانگین جهانی است و نشان‌دهندهٔ رشد قابل‌توجهی است، به‌طوری که مصرف این سوخت‌ها در ۳۰ سال گذشته با افزایش ۲۶۵ درصدی همراه بوده است.
گزارش‌ها حاکی از آن است که در ایران بنزین با اکتان پایین و گازوئیل با درصد بالای گوگرد تولید می‌شود که هر دو آلاینده‌اند و ناوگان حمل‌ونقل کشور که به آن اشاره شد، از این نوع سوخت‌ها استفاده می‌کنند.
خودروهای نو نیز که توسط شرکت‌های خودروسازی داخلی تولید می‌شوند، اغلب مصرف سوخت بالایی دارند و با استفاده از سوخت بی‌کیفیت، آن‌ها نیز به‌نوعی نقش مؤثری در افزایش آلودگی هوا دارند.
۲- منابع ساکن:
این منابع شامل نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، صنایع فولاد و سیمان، فعالیت‌های خانگی و تجاری، و پایانه‌های مسافربری و باری است.
مصرف بالای سوخت‌های بی‌کیفیت در این صنایع، مانند مازوت و گازوئیل با درصد بالای گوگرد، عامل اصلی آلودگی شدید در شهرهایی مانند تهران، اصفهان، اراک و قزوین است.
برای مثال، مصرف روزانهٔ مازوت در ایران به ۴۲ میلیون لیتر رسیده است. پالایشگاه‌ها نیز به‌دلیل فرسودگی دستگاه‌های تقطیر، درصد بیشتری از تولید فرآورده‌های نفت خام را به فرآورده‌های سنگین ازجمله مازوت و گازوئیل با گوگرد بالا اختصاص می‌دهند.
یکی دیگر از معضلات جدی سوزاندن گازهای فلر است. ایران، براساس گزارش بانک جهانی در سال ۲۰۲۳، بزرگ‌ترین تولیدکنندهٔ گازهای فلر در جهان است. این گازها که در پالایشگاه‌ها و تأسیسات نفتی سوزانده می‌شود، حاوی ترکیبات مضر مانند دی‌سولفید کربن، هیدروکربن‌های آروماتیک و فلزات سنگین است که مستقیماً وارد جو می‌شود و سلامت انسان و محیط زیست را تهدید می‌کنند.
نقش قوانین در کنترل آلودگی هوا
ایران در زمینهٔ قانون‌گذاری برای مقابله با آلودگی هوا سابقه‌ای طولانی دارد.
از تصویب اصل ۵۰ قانون اساسی که محیط زیست سالم را به‌عنوان یک حق شهروندی تعریف کرده تا قانون هوای پاک که سال ۱۳۹۶ تصویب شد، تلاش‌های بسیاری برای مقابله با این بحران در زمینهٔ قانون‌گذاری انجام شده است. اما این قوانین در عمل به‌خوبی اجرا نشده‌اند.
نبود نظارت مؤثر، ضعف در هماهنگی میان نهادهای مسئول و کمبود بودجه از دلایل اصلی ناکارآمدی این قوانین است.
قانون هوای پاک، اگرچه استانداردهای کیفیت هوا را تعیین کرده و واحدهای تولیدی را ملزم به کاهش آلودگی می‌کند، اما در عمل با چالش‌های بسیاری مواجه است.
تعطیلی مدارس و ادارات، اعمال محدودیت‌های موقت در تردد خودروها و امید به تغییرات جوی مانند وزش باد یا باران، همچنان تنها راه‌حل‌های اصلی مسئولان برای مقابله با آلودگی هوا است.
اثرات آلودگی هوا بر سلامت انسان
آلودگی هوا تأثیرات مخربی بر سلامت انسان دارد. استنشاق کوتاه‌مدت ترکیبات سمی می‌تواند وضعیت افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی و تنفسی را وخیم‌تر کند و منجر به مرگ زودرس شود.
قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض آلودگی هوا خطر ابتلا به بیماری‌هایی مانند سرطان ریه، سکتهٔ مغزی و بیماری‌های مزمن تنفسی را افزایش می‌دهد. همچنین، اخیراً تحقیقات نشان داده که آلودگی هوا می‌تواند بر سیستم عصبی مرکزی هم اثر بگذارد و اختلالات روانی و عصبی را تشدید کند.
این اثرات نه‌تنها در میان بزرگسالان، بلکه در میان کودکان نیز بسیار نگران‌کننده است. مطالعات نشان می‌دهند که قرار گرفتن کودکان در معرض آلاینده‌های هوا می‌تواند منجر به کاهش رشد ریه، کاهش توانایی‌های شناختی و افزایش خطر ابتلا به بیماری‌های آسم و آلرژیک شود.
این مسئله، اهمیت بیشتری به توجه به آلودگی هوا و کاهش اثرات آن می‌دهد.
اثرات اقتصادی و اجتماعی آلودگی هوا
آلودگی هوا همچنین اثرات غیرمستقیم اقتصادی بر جامعه دارد. افزایش بیماری‌ها و مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی، هزینه‌های درمانی و غیبت از کار را افزایش می‌دهد و از بهره‌وری نیروی کار می‌کاهد.
براساس گزارش‌های جهانی، کشورهایی که توانسته‌اند آلودگی هوا را کنترل کنند، نه‌تنها سلامت جامعه در آن‌ها بهبود یافته بلکه اثرات مثبت اقتصادی نیز آشکار شده است. کاهش هزینه‌های درمانی و افزایش بازدهی کاری از جمله این اثرات است.
از منظر اجتماعی، آلودگی هوا موجب کاهش کیفیت زندگی شهروندان می‌شود و بر نابرابری‌های اجتماعی تأثیر می‌گذارد. گروه‌های کم‌درآمد که توانایی کمتری برای مهاجرت از مناطق آلوده یا خرید تجهیزات محافظتی دارند، بیشتر تحت تأثیر قرار می‌گیرند. این نابرابری‌ها نیاز به سیاست‌گذاری‌های عادلانه‌تر را ضروری می‌سازد.
ریشه‌یابی ناکارآمدی نظام
مشکلات ناشی از آلودگی هوا در ایران ریشه در ناکارآمدی حاکمیت در مدیریت بحران‌های زیست‌محیطی دارد. برخلاف کشورهای پیشرفته که محیط‌زیست را در اولویت سیاست‌گذاری‌های خود قرار داده‌اند، جمهوری اسلامی منابع مالی و انسانی قابل‌توجهی را صرف پروژه‌های ایدئولوژیک همچون در سوریه، لبنان و عراق کرده است.
بر اساس آمارهای غیررسمی، این هزینه‌ها ده‌ها میلیارد دلار برآورد شده است. اگر این منابع به توسعهٔ زیرساخت‌های زیست‌محیطی، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل و بهبود کیفیت سوخت اختصاص می‌یافت، ایران امروز با چنین بحران‌هایی روبه‌رو نبود.
علاوه بر این، فقدان شفافیت در گزارش‌دهی و عدم پاسخ‌گویی نهادهای مسئول، اعتماد عمومی را کاهش داده است. عدم هماهنگی بین نهادهای دولتی و نبود یک برنامهٔ جامع و یکپارچه برای کاهش آلودگی نیز مزید بر علت شده است.
چه باید کرد؟
بحران آلودگی هوا در ایران نتیجهٔ ضعف در مدیریت، برنامه‌ریزی و اجرا است. برای مقابله با این بحران، این اقدامات ضروری است:
- نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و حذف وسایل نقلیهٔ فرسوده؛
- تدوین و اجرای سیاست‌های تشویقی برای کاهش مصرف سوخت‌های فسیلی و توسعهٔ انرژی‌های تجدیدپذیر؛
- بهبود کیفیت سوخت تولیدی و جلوگیری از مصرف مازوت در صنایع و نیروگاه‌ها؛
- ایجاد و تقویت مراکز پایش آلودگی هوا و انتشار شفاف داده‌ها؛
- اجرای جدی قوانین موجود و اعمال جریمه‌های سنگین برای صنایع و واحدهای آلاینده؛
- افزایش آگاهی عمومی دربارهٔ اثرات آلودگی هوا بر سلامت و محیط‌زیست؛
- تقویت زیرساخت‌های شهری برای کاستن از نیاز به تردد وسایل نقلیه؛
- گسترش فضای سبز و توسعهٔ زیرساخت‌های کاهش‌دهندهٔ آلودگی مانند تصفیه‌خانه‌های هوا در شهرهای بزرگ؛
- تمرکز بر آموزش و فرهنگ‌سازی زیست‌محیطی از طریق رسانه‌ها و نظام آموزشی؛
- استفاده از تجربیات موفق بین‌المللی و همکاری با سازمان‌های جهانی در زمینهٔ کنترل آلودگی.
با اجرای این اقدامات و تغییر در اولویت‌های سیاسی و اقتصادی کشور، می‌توان گام‌های مؤثری در جهت کاهش آلودگی هوا و حفظ سلامت جامعه برداشت. اهمیت همکاری‌های بین‌المللی برای بهره‌گیری از تجربیات موفق سایر کشورها نیز نباید نادیده گرفته شود.
تنها با تغییر رویکرد جدی و تمرکز بر سلامت و محیط‌زیست می‌توان آینده‌ای روشن‌تر برای ایران متصور شد. سؤال اساسی این است که آیا در حکومت جمهوری اسلامی چنین اقداماتی در دستور کار قرار می‌گیرد یا باید هر سال شاهد افزایش انواع آسیب‌ها و به‌خصوص آمارهای مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا در ایران باشیم؟
