رئیس سازمان انرژی اتمی ایران گفته است توسل احتمالی کشورهای اروپایی طرف برجام به «اسنپ‌بک» یا همان «سازوکار ماشه» به‌معنای «نقض کامل توافق انجام‌شده با ایران است»
محمد اسلامی ۱۴ بهمن ماه در تلویزیون جمهوری اسلامی همچنین گفت چنین اقدامی از سوی اروپایی‌ها، جمهوری اسلامی «نیز پاسخ مناسب این اقدام را خواهد داد».
سازوکار ماشه یا اسنپ‌بک، که عنوانش به صورت مستقیم در برجام نیامده، چیست که این‌چنین مناقشه‌انگیز بوده و امروز سایۀ استفاده از آن تهران را تهدید می‌کند؟
اسنپ‌بک در تابستان داغ ۱۳۹۴
دقایقی بعد از آن‌که در میانه تابستان داغ سال ۱۳۹۴ توافق هسته‌ای یا برجام به دست آمد و وزرای خارجه در مقابل دوربین عکاسان لبخند پیروزی زدند و عکس یادگاری گرفتند، جان کری وزیر خارجه وقت ایالات متحده در محل اعلام توافق در وین، پایتخت اتریش، در یک سخنرانی برای خبرنگاران از اهمیت این توافق گفت.
در میانه همین سخنرانی بود که برای اولین بار واژه «اسنپ‌بک» در اشاره به مسیر بازگرداندن تحریم‌ها در صورت عدم پایبندی تهران به تعهداتش شنیده شد.
از زمان آن سخنرانی و پس از آن انتشار فکت‌شیت یا گزاره‌برگ طرف آمریکایی، بحث درباره «اسنپ‌بک» یا «سازوکار ماشه» همواره از مسائل مناقشه‌انگیز برجام بوده است؛ خصوصاً در تهران که منتقدان و مخالفان توافق هسته‌ای می‌گفتند مذاکره‌کنندگان ایرانی با قراردادی توافق کرده‌اند که مفاد آن به ضرر تهران است.
اصطلاح «اسنپ‌بک» به معنی بازگشت فوری یک پدیده به حالت قبلی آن است. اما کدام پدیده؟
برنامه جامع اقدام مشترک چه می‌گوید؟
آن‌طور که در «برنامه جامع اقدام مشترک» یا برجام آمده، این سازوکار مربوط به هفت قطعنامۀ تحریمی شورای امنیت سازمان ملل متحد است. بنا بر متمم ۵ برجام که به اجرای توافق می‌پردازد، قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵، ۱۹۲۹ و ۲۲۲۴ خاتمه‌یافته تلقی می‌شوند، اما اگر ایران به‌صورت جدی و فاحش عدم پایبندی به تعهداتش را نشان دهد، از جمله در زمینه «محدودیت انتقال اقلام حساس مرتبط با اشاعه»، این قطعنامه‌ها قابلیت اجرای مجدد خواهند داشت.
همۀ این‌ها در یک قطعنامه حمایتیِ شورای امنیت به شمارۀ ۲۲۳۱ هم وارد شد تا در ساختاری بر مبنای حقوق بین‌الملل نیز قابل پیگیری باشد.
وقتی توافق برجام به دست آمد، تصور این بود که در بازه زمانی هشت‌ساله همۀ اقدامات به نتیجه می‌رسد، صلح‌آمیز بودنِ برنامه ایران توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأیید و پروتکل الحاقی توسط ایران تصویب می‌شود و وضعیت این برنامه کاملاً عادی ادامه می‌یابد.
یک بازه زمانی دوساله هم تعیین شد تا از همه جوانب امر اطمئن حاصل شود و سپس روز پایانی برای قطعنامه ۲۲۳۱ تعیین شد. آن‌چه به عنوان روز پایان در نظر گرفته شده، روز انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ است؛ یعنی ۱۰ سال پس از روز اجرای توافق که مصادف با ۲۶ مهر ۱۴۰۴ است.
اما این روند تنها در صورتی تکمیل می‌شود که طرفین ایران در برجام از «اسنپ‌بک» یا «سازوکار ماشه» استفاده نکرده باشند.
روند استفاده از سازوکار ماشه
مفاد ۳۶ و ۳۷ برجام که به موضوع «حل‌وفصل اختلافات» می‌پردازد، نحوه عملکرد این مکانیسم را این‌گونه توضیح می‌دهد که اگر یکی از اعضای برجام دیگری را به نقض فاحش توافق متهم کند و این موضوع در کمیسیون مشترک برجام و شورای مشورتی بررسی شده و به نتیجه نرسیده باشد، به شورای امنیت سازمان ملل متحد می‌رود.
در این حالت، شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد که با تصویب یک قطعنامه رأی به ادامه اجرای برجام دهد. اگر این قطعنامه تصویب نشود، هفت قطعنامه تحریمیِ پیشین شورای امنیت بار دیگر اجرا می‌شود.
این روند به کشورهای غربی این فرصت را می‌دهد که از وتوی روسیه و چین ( که امروز روابط نزدیک‌تری با ایران دارند) جلوگیری کنند و در عین حال خود بتوانند قطعنامه احتمالی ادامه اجرای برجام را وتو کنند.
تلاش آمریکا برای استفاده از سازوکار ماشه
ایالات متحده آمریکا یک بار درصدد استفاده از این سازوکار برآمد؛ در دوره اول ریاست‌جمهوریِ دونالد ترامپ و دو سال پس از آن‌که واشینگتن اعلام کرده بود از برجام خارج می‌شود.
مایک پمپئو، وزیر خارجه وقت آمریکا، در زمان اعلام استفاده از این سازوکار گفت: «یک کار درستی که دولت قبلی انجام داد، سازوکاری است که بر مبنای قطعنامه ۲۲۳۱، هرکدام از کشورهایی که حق خود بدانند که تحریم‌ها باید به حالت قبلی برگردد، می‌توانند از اسنپ‌بک استفاده کنند، و این کاری است که ما خواهیم کرد».
اما وقتی آمریکا برای این کار به شورای امنیت رفت، ۱۳ عضو شورا از جمله نزدیک‌ترین متحدان واشینگتن با آن مخالفت کردند؛ مهم‌ترین دلیل هم این بود که ایالات متحده از توافق بیرون رفته بود و نمی‌توانست مانند یک عضو برجام از مفاد آن استفاده کند.
تابستان داغ سال آینده
اما حالا وضعیت متفاوت است. امروز که ایران و طرف‌های برجام بیش از همیشه از این توافق فاصله گرفته‌اند، سه کشور اروپایی بریتانیا، فرانسه و آلمان روند انتقاد و شکایت از عدم پایبندی ایران به تعهداتش را در شورای حکام آژانس آغاز کرده‌اند و ممکن است در ماه‌های پیش‌رو این اعتراض خود را در شورای امنیت پیگیری کنند.
ناظران می‌گویند در صورت عدم دستیابی طرف‌ها به یک توافق تا بهار ۱۴۰۴ و استفاده از سازوکار ماشه، این پرونده می‌تواند بار دیگر یک تابستان داغ را تجربه کند.
