روابط ایران و آمریکا در سایه نوروز

سال ۸۸ با پیام رئیس جمهور آمریکا به مردم و رهبران ایران آغاز شد؛ اما آیا تا پایان سال رابطه ایالات متحده آمریکا و جمهوری اسلامی ایران دستخوش تجول جدی خواهد شد؟

باراک اوباما، رئیس جمهوری آمریکا می گوید برای حل مسئله افغانستان با همکاری سازمان ملل متحد یک گروه تماس تشکیل خواهد شد که حول آن کشورهایی که در امنیت منطقه سهمی دارند از جمله ایران، روسیه و چین گرد هم می‌آیند. بخشی از راهبردی که حامد کرزی رئیس جمهوری افغانستان آن را «بیشتر از حد انتظار» خواند و تازه‌ترین نشانه‌ای که برخی ناظران سیاسی می‌گویند، می‌تواند حاکی از تحول در مناسبات ایران و آمریکا باشد.

روز جمعه هم اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام و مجلس خبرگان رهبری، در نماز جمعه گفت «جمهوری اسلامی ایران با ملت آمریکا هیچ مشکلی ندارد و اگر آمریکا هم بر اساس موازین بین‌المللی رفتار عادلانه‌ای نسبت به جمهوری اسلامی داشته باشد با او هم خصومتی در کار نیست»؛ گفته‌هایی که تازه‌ترین واکنش یک مقام جمهوری اسلامی ایران به پیام نوروزی آقای اوباما تلقی شد.

آقای هاشمی رفسنجانی افزود: «گرچه رئیس جمهوری جدید آمریکا برای گفتگو با ایران ابراز تمایل کرده، به کار بردن مباحثی چون تروریست خواندن ایران و فعالیت‌های ایران در زمینه سلاح هسته‌ای و موشکی لزومی نداشت مطرح شود. این گونه مباحث را باید در زمان مذاکره مطرح کنند نه در زمان تبلیغات.»

پیش از این هم رهبر جمهوری اسلامی ایران به فاصله کمی پس از پخش پیام نوروزی آقای اوباما، در سخنرانی نوروزی خود در آغاز سال گفته بود اگر رفتار آمریکا تغییر کند، رفتار جمهوری اسلامی هم تغییر می‌کند.

در برنامه این هفته دیدگاه‌ها به بررسی واکنش‌های رهبران ایران به پیام نوروزی باراک اوباما و مناسبات ایران و آمریکا می‌پردازیم: همراه با میهمانان این برنامه، کوروش همایون‌پور عضو حزب دموکرات آمریکا و صاحبنظر درباره مناسبات دو کشور در واشنگتن، مهرداد خوانساری دیپلمات سابق و کارشناس روابط خارجی ایران، در لندن و حسین مجاهد عضو هیئت اجرایی «شورای ملی صلح» در همدان.

رادیو فردا: آقای مجاهد، با توجه به اینکه گفته شده واکنش سریع آن هم از جانب رهبر جمهوری اسلامی ایران می‌تواند نشان‌دهنده این باشد که پیام اوباما جدی گرفته شده است، گفته‌های روز جمعه آقای رفسنجانی در کنار سخنان نوروزی رهبر جمهوری اسلامی ایران را چگونه تفسیر می‌کنید؟

حسین مجاهد: ادبیات صلح طبیعی است که نباید با طرح موضوعات چالش برانگیز شروع شود. با توجه به سابقه تنش میان ایران و آمریکا، اگر در پیام‌های گذشته دقت کنیم بوش بیشتر بر این چالش‌های گذشته تکیه داشت ولی با توجه به اینکه رویکردهای اوباما به سوی صلح است، اگر هم کاستی‌هایی در این پیام وجود دارد باید با اغماض راه گفتگوها را باز کنیم. ما نباید فرصت به گروه‌های افراطی داخل ایران یا آمریکا بدهیم که این فرصت به دست آمده را از میان ببرند. تجربه نشان می‌دهد که در عالم سیاست ما دوست یا دشمن مطلق نداریم و منافع ملی ماست که باید بر اساس آن برنامه‌ریزی کنیم.

رادیو فردا: آیا به نظر شما در واکنش رهبر جمهوری اسلامی و رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام آن عنصر مصالحه دیده می‌شود؟

حسین مجاهد: پیام نوروزی آقای اوباما و اشاراتی که داشت به بحث تروریسم و سلاح‌های کشتار جمعی، زمینه را برای واکنش فراهم می‌کند. اگر در تماس‌های بعدی یک مقداری اغماض نشان داده شود در صراحت به این مسائل، گفتگوها می‌تواند آغاز شود.

رادیو فردا: آقای خوانساری، محتوای آنچه در واکنش سخنان رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام و رهبر به پیام نوروزی رئیس جمهوری آمریکا دیده می‌شود، آیا نشان از تحول احتمالی در مناسبات تهران و واشنگتن دارد یا هنوز زود است که چنین تفسیری شود؟

مهرداد خوانساری: به نظر من باید توجه کنیم که رویکرد آمریکا در این مرحله صلح نیست بلکه در شرایط فعلی این رویکرد به سوی رفع بحران و جلوگیری از سناریوی حاد و درگیری‌های بیشتر سیاسی و احتمالاً نظامی است.

رادیو فردا: پس باید بین صلح و عادی‌سازی روابط تفاوتی گذاشت؟

مهرداد خوانساری: بله. حتی مرحله عادی‌سازی روابط از مرحله رفع بحران فراتر می‌رود. هم اکنون بین دو کشور صحبتی وجود ندارد. انگیزه اوباما این است که راه گفت‌وگو را باز کند. مشکل این است که یک نوع تضاد بین حرف‌های آقای اوباما وجود دارد. از یکسو تحریم‌هایی که علیه ایران وجود دارد، تمدید می‌شود و از سوی دیگر پیشنهاد داده می‌شود. اهداف این گفت‌وگو باید اعلام شود و یک نوع زمان‌بندی برای اینکه این مذاکرات ابتدایی به جایی برسند، تعیین شود.

رادیو فردا: آقای همایون‌پور، موافقید؟

کوروش همایون‌پور: ذکر این نکته ضرورت دارد که درست است که الان داریم صحبت عادی‌سازی روابط را می‌کنیم ولی دولت آقای اوباما حاضر است تا آن قدم آخر هم پیش برود. این را با اطمینان می‌توانم بگویم. درست است که ما در پله اول این قضایا هستیم اما از دید دولت اوباما و تشخیص وی اینها حاضرند تا قدم آخر یعنی تا مسئله هسته‌ای و غیره پیش بروند. لازم است تأکید کنم که سه مرحله را باید طی کنیم. مرحله اول، یعنی پیام نوروزی اوباما به ایران، طی شد.

رادیو فردا: یعنی شکستن یخ؟

کوروش همایون‌پور: بله، بدون این قدم اول که خیلی مهم بود، امیدی وجود نداشت. مرحله دوم هم که به نوبه خود مهم بود، واکنش سران جمهوری اسلامی به این نطق بود. مهم این است که در سخنان آقای خامنه‌ای و آقای رفسنجانی برخلاف گذشته که هرکدام چیزی می‌گفتند، یکپارچگی وجود دارد. در مجموع نطق‌هایشان خیلی معتدل و مثبت بود.

قدم سوم آغاز مذاکرات و پیشرفت آن است. در این سه دهه تا این حد به این مرحله نزدیک نشده بودیم. الان شرایط برای آغاز مذاکرات جدی مهیاست. من البته خودم کمی بدبین هستم و جمهوری اسلامی را در شرایطی نمی‌بینم که حاضر باشد مصالحه لازم را برای مذاکرات انجام دهد ولی از این نظر خوشبینم که تاکنون در چنین موقعیتی قرار نداشتیم.

رادیو فردا: آقای مجاهد، شما چطور؟ خوش‌بین هستید یا تردید دارید؟

حسین مجاهد: متأسفانه من هم به خاطر جریان‌های افراطی که بقای خودشان را در تنش میان دو کشور می‌دانند، همین تردیدها و بدبینی‌ها را دارم. این گروه‌ها، هم در این سو و هم در آنسو، اساساً علاقه‌ای به بهبود این روابط ندارند. از این رو رسیدن به شرایطی که بشود به آن امیدوار بود، شاید دور باشد اما از طرف دیگر فکر می‌کنم با توجه به نگرانی که جمهوری اسلامی داشت در ارتباط با بحث براندازی نظام، یک مقدار آن مسئله را کمرنگ می‌کند و می‌شود گفت بهانه را از دست بعضی‌ها می‌گیرد و راه را برای گفت‌وگوهای جدی باز می‌کند.

به هر صورت چون رویکرد، یک رویکرد صلح است و ادبیات به سوی صلح و گفتگو و رفع تنش تمایل دارد، این روند «زمان‌بر» است و اعتماد متقابل را طلب می‌کند. ولی اینکه این رد و بدل کردن پیام‌ها به نتیجه دلخواه می‌رسد من هم خوشبین نیستم.

رادیو فردا: آقای خوانساری، آقای حسین باقرزاده (تحلیلگر سیاسی مقیم لندن) در مقاله‌ای با عنوان «مذاکره آغاز شده است»، نوشته‌اند: «تغییری که پیش آمده بیشتر تاکتیکی است تا استراتژیک. آقای بوش پیش شرط‌هایی برای مذاکره داشت که رژیم ایران آنها را نمی‌پذیرفت. آقای اوباما آماده است که حداکثر انعطاف را از خود نشان دهد. برای بوش حمله نظامی یک گزینه بود، برای اوباما این امر آخرین گزینه می‌تواند باشد. بوش به دلیل از دست دادن اعتبار خود در سطح داخلی و بین‌المللی، نه می‌توانست از موضع قدرت با ایران بر سر میز مذاکره بنشیند و نه آن اقتدار را داشت که حمله نظامی به ایران را توجیه کند. اوباما بر عکس از پشتیبانی و اعتبار زیادی برخوردار است. این اعتبار به او اجازه می‌دهد که با اعتماد دست خود را به سوی رژیم ایران دراز کند؛ اگر این دست با خشونت رد شد، او برای توجیه حمله نظامی به ایران مشکل چندانی نخواهد داشت.» نظر شما چیست؟

مهرداد خوانساری: اینکه آقای باقرزاده گفته البته به نظر من درست است. اما در ماه‌های آخر دولت بوش زمینه مذاکرات بلاشرط تاحدودی آغاز شده بود یعنی سیاست دولت بوش هم در ماه‌های آخر نسبت به دوران اول زمامداری او، تغییر پیدا کرده بود و زمینه تا حدودی آماده بود.

اوباما الفاظ را عوض کرده و مسئله تغییر نظام را از میان برداشته است. ولی تغییر رفتار از دیدگاه دولت آمریکا و اوباما لازمه پیشرفت هر نوع گفت‌وگویی است که بین دو کشور باید باشد. از طرف دیگر جمهوری اسلامی می‌خواهد آمریکا تغییر رفتار بدهد و اینها یک کمی با هم در تضادند.

از سوی دیگر صحبت از «زمان‌بر» بودن می‌شود. ما زمان نداریم. مسئله پرونده هسته‌ای ایران برای اروپا و جهان یک مسئله آنی است. شورای امنیت سازمان ملل متحد یک سلسله قطعنامه‌هایی را تصویب کرده که در خلأ وجود ندارد. امروز هم بین آمریکا و روسیه رابطه تازه‌ای در شرف تدوین است که بی‌شک در این ماجرا اثر خواهد گذاشت.

رادیو فردا: آقای همایون‌پور، به نظر شما صحبت آقای اوباما شادباش نوروزی بود، دروغ سیزده یا نطقی برای راهگشایی مذاکرات؟

کوروش همایون‌پور: من نطق آقای اوباما را خیلی جدی تفسیر می‌کنم. به نظر من با توجه به مسائل سیاست داخلی آمریکا و گروه‌های نئوکنسرواتیو و گروه‌های طرفدار اسرائیل و آنها که بر علیه ایران در آمریکا فعالند، این قدم اوباما در مقابل تمام اینها باید جدی تلقی شود. کم انصافی است که بگوییم دروغ سیزده‌به‌در بود.

برای این مذاکرات وقت زیادی نداریم. شرایط جهانی فشار می‌گذارد برای به نتیجه رسیدن سریع و آنی این مذاکرات. اما من گفتم بدبین هستم از دستیابی به یک نتیجه قطعی. من ایران را در شرایطی نمی‌بینم که سریع تصمیم بگیرد. موقعیت آقای خامنه‌ای هم مانند موقعیت آقای خمینی در دوران امضای صلح با عراق است. باید سریعاً تصمیم بگیرد. در غیر اینصورت نتیجه منفی خواهد بود.

رادیو فردا: آقای مجاهد، آیا اقداماتی از قبیل آنچه شورای ملی صلح می‌کند، در ایران بازتابی دارد؟

حسین مجاهد: متأسفانه پس از آن نشستی که در دفتر کانون مدافعان حقوق بشر داشتیم که منجر به پلمب آن دفتر شد، یک مقدار از نظر امکانات و رسانه‌ها دچار مشکل هستیم. منتها شورا هم اکنون بیشتر در صدد انسجام خود مجموعه است. بعد از روی کار آمدن آقای اوباما، نامه‌ای خطاب به مردم آمریکا نوشتیم که متأسفانه در جریان جنگ غزه تحت‌الشعاع قرار گرفت.

رادیو فردا: آقای خوانساری، نکته آخر؟

مهرداد خوانساری: دولت جمهوری اسلامی به هرحال یک دولت انقلابی است. برای آمریکا فوق‌العاده مهم است که تکلیف پرونده هسته‌ای ایران در اسرع وقت روشن شود. همکاری ایران با این دیدگاه‌ها و خواسته‌های جهانی و شورای امنیت سازمان ملل متحد برای آمریکا مهم است. یعنی چیزهایی مانند اقدامات خرابکارانه و مداخلات ایران در منطقه به زعم آمریکا. مشکل این است که این خواسته‌ها از دید یک دولت انقلابی به گستاخی و استکبار جهانی تعبیر می‌شود. این مسائل مانع می‌شوند که مذاکراتی صورت گیرد.

رادیو فردا: آقای همایون‌پور، جمع‌بندی شما؟

کوروش همایون‌پور: درست است که من شخصاً به نتیجه مذاکرات بدبینم، نباید این مسئله سبب شود که جلوی این مذاکرات گرفته شود. همیشه احتمال نتایج غیرمترقبه وجود دارد و به خاطر صلح و امنیت جهانی نباید با پیش‌داوری‌های خودمان را محدود کنیم.