«شیمیایی زده‌اند»؛ این توصیف برخی شهروندان از وضعیت هوای تهران است، آن هم نه در شرایط جنگی بلکه در زمستان ۱۴۰۳خورشیدی. این وضعیتی است که هر پاییز و زمستان بر شهروندان ایران تحمیل می‌شود و امسال بحران انرژی به آن بیشتر دامن زده است.
این وضعیت در شرایطی رخ داد که امسال دولت برای کاهش آلودگی، دستور داده بود تعدادی از نیروگاه‌ها اجازه ندارند مازوت بسوزانند؛ دستوری که البته چند روزی بیشتر دوام نیاورد، اما موجب خاموشی‌های گسترده شد.
دولت قطع مازوت‌سوزی در برخی از نیروگاه‌ها را با پیش‌شرط قطع برق آغاز کرد و به‌دنبال آن بی‌برقی منظم شروع شد، اما آلودگی کم نشد.
روز جمعه ۲۱ دی، سازمان هواشناسی بار دیگر وضعیت هوا را برای همهٔ گروه‌ها ناسالم اعلام کرد و طبق اعلان این سازمان، این وضعیت دست‌کم تا یکشنبه ۲۳ دی‌ماه ادامه دارد.
در این گزارش به بررسی دلایل مختلف آلودگی هوا در گفت‌وگو با برخی منابع داخل کشور پرداخته‌ایم با این توضیح که مصاحبه‌شوندگان خواسته‌اند نام‌شان ذکر نشود، بنابراین اسامی ذکرشده مستعار است.
مرگ در می‌زند
آمارهای رسمی سال ۱۴۰۲ وزارت بهداشت نشان می‌دهد بیش از ۳۰ هزار ایرانی به‌طور مستقیم بر اثر آلودگی هوا جان خود را از دست داده‌اند. این عدد در تهران شش هزار و ۵۰۰ نفر برآورد شده است.
به‌نوشتهٔ تجارت نیوز، آمارهای غیررسمی نهادهای عمومی و غیردولتی تا ۹ هزار مرگ در تهران را اعلام می‌کنند که البته قابل تأیید و راستی‌آزمایی نیست.
رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوای دانشگاه علوم پزشکی تهران هم اعلام کرده است که از حدود ۴۵۰ هزار مورد مرگ ناشی از عوامل مختلف در ایران هر سال، «حدود ۵۰ هزار مورد» آن مرتبط با آلودگی هوا است.
در این میان، محمد درویش، کنشگر و فعال حوزه محیط زیست، مدعی شده که به‌دلیل آلودگی هوا، هشت درصد نوزادان در کشور مرده به دنیا می‌آیند.
اما فرح ایزدی، متخصص زنان و زایمان، در گفت‌وگو با تجارت‌نیوز، این آمار را تأیید نکرده و گفته: «هیچ آمار رسمی در این زمینه وجود ندارد و وزارت بهداشت و درمان سازوکاری برای جمع‌آوری چنین آماری تعریف نکرده، اما نبودِ آمار نمی‌تواند منکر این واقعیت باشد که درصدی از نوزادان به دلیل آلودگی هوا مرده به دنیا می‌آیند یا تعدادی دیگر سقط می‌شوند. حتی یکی از دلایل افزایش تولد کودکان مبتلا به اوتیسم در کشور نیز آلودگی هوا است.»
احتمالاً آمار می‌تواند چنان تکان‌دهنده باشد که دولت‌ها در ادوار مختلف ترجیح داده باشند آن را جمع آوری یا اعلام نکنند.
دوراهی تنفس در اتاق گاز یا بی‌برقی؟
در عین آن که آلودگی هوا مشکلی فراگیر است، طبق گزارش کارگروه ملی آلودگی هوا، هشت کلانشهر کشور وضعیت بسیار وخیمی دارند که تهران یکی از آنها است. تعدادی از شهروندان تهرانی در گفت‌وگو با رادیوفردا می‌گویند: «هوا قابل تنفس نیست. انگار شیمیایی زده‌اند. فرقی ندارد در خانه باشی یا خیابان.»
به همین دلیل، نیمه آبان ماه امسال، فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، اعلام کرد که «نباید بخشی از جامعه با جان‌شان هزینهٔ تولید برق را بپردازند. می‌توان برای مدت محدودی، «خاموشی منظم» را جایگزین «تولید سم» برای عموم شهروندان کرد.»
و آبان ماه بود که با دستور مسعود پزشکیان، قرار شد مازوت‌سوزی در سه نیروگاه اراک، کرج و اصفهان متوقف شود؛ خبری که رسانه‌های دولتی به‌شدت بر روی آن تبلیغات کردند، اما چندی بعد صدیقه ترابی، از مقام‌های سازمان حفاظت محیط زیست ایران، خبر از سر گرفته شدن مازوت‌سوزی در این سه نیروگاه را تأیید کرد و برخی خبرنگاران محیط زیست نیز دلیل این اقدام را «مصوبه شورای عالی امنیت ملی» عنوان کردند.
خانم فرناز، در حالی که مدام سرفه می‌کند، به رادیوفردا می‌گوید: «قطع برق به صورت منظم اجرا می‌شود، اما وضع هوا به جای اصلاح بدترهم شده است. این وضعیت نشان می‌دهد مازوت‌سوزی ادامه دارد.»
۲۴ آذر ۱۴۰۳، در حالی که شرکت کنترل کیفیت هوای تهران شاخص آلودگی را ۱۴۲ (ناسالم برای گروه‌های حساس) اعلام کرد، سایت بین‌المللی IQAir شاخص ۱۷۶ (ناسالم) را گزارش داد. این عدد، رتبه هشتم آلوده‌ترین شهر دنیا را نصیب تهران کرد. البته این اختلاف محاسبه هم قابل توجه است.
با تشدید آلودگی‌ها، تعطیلی مدارس شروع شد. این تعطیلی به معنای تعطیلی کلاس و درس نیست، بلکه کلاس‌ها به صورت آنلاین برگزار می‌شود، آن هم در شرایطی که برق نیست و سرعت اینترنت هم همچون گذشته کند است.
توقف مازوت سوزی یا پنهان‌سوزی؟
بعضی از اطلاعات با واقعیات همخوانی ندارد. آبان ماه امسال، محمدجعفر قائم‌پناه، معاون اجرایی رئیس جمهوری، اعلام کرد که تنها در کلانشهر اراک، به عنوان یکی از استان‌های صنعتی کشور، سالانه ۱۶ میلیون تن مازوت برای تولید برق مصرف می‌شود، که این موضوع غیر از ایجاد مشکلات برای زندگی مردم استان، مشکلاتی هم برای استان‌های تهران و البرز ایجاد کرده است.
همایون، یک منبع داخل کشور در حوزه نفت و انرژی است که به رادیوفردا می‌گوید: «مازوت سوزی در نیروگاه‌هایی مانند قزوین ادامه دارد و یکی از منابع آلودگی تهران همان است.»
به‌گفتهٔ او، ظرف سال‌های اخیر به‌طور مکرر در مورد وضعیت گاز و منابع و ذخایر گازی هشدار داده شده بود، اما بی‌توجهی به این موضوع موجب کسری ذخایر شده و دولت برای تأمین برق، چاره‌ای جز مازوت‌سوزی ندارد.
بی‌برقی شهرک‌های صنعتی، اهرم فشار مازوت‌سوزی
دلیل آلودگی هوا در ایران تنها مازوت‌سوزی نیست، اگرچه یکی از عوامل است. آقای همایون می‌گوید: «مصرف خانگی گاز به‌شدت بالا است و گاز به نیروگاه‌ها نمی‌رسد و چاره‌ای جز مازوت‌سوزی ندارند.»
روز گذشته نیز مهدی حسینی، معاون پیشین امور بین‌الملل وزیر نفت، به خبرگزاری الینا گفت که «گازی در اختیار نداریم زیرا به حدی به منازل و مناطق داخل کشور گازرسانی کرده‌ایم که نتیجهٔ آن تخلیه تمام مخازن بوده است».
به دلیل این «ناچاری»، با دستور رئیس‌جمهور قرار شد برای تعدادی از نیروگاه‌ها قطع شود و به جایش بی‌برقی جایگزین آن شود. اما دولت نتوانست بر سر وعدهٔ خاموشی‌ها بماند. مثلاً قرار بود شهرک‌های صنعتی ۲۴ ساعت در هفته قطع برق را تجربه کنند، اما این عدد به سه روز در هفته رسید که موجب اعتراض بخش صنعت شد.
هشتم دی‌ماه، نماینده کارفرمایان در شورای عالی کار اعلام کرد که به‌دلیل قطع مکرر برق در ایران فعالیت «۵۰ درصد ظرفیت» شهرک‌های صنعتی متوقف شده است.
علی‌اصغر آهنی‌ها به خبرگزاری تسنیم گفت که قطع برق صنایع مغایر «قانون بهبود فضای کسب‌وکار» است: «در تابستان مشکل برق داشتیم و در زمستان علاوه بر برق، مشکل گاز هم داریم.»
پویان، یک فعال نفتی در ایران، به رادیوفردا می‌گوید: «نیروگاه‌ها سهمیه دولتی مازوت دارند، در عین حال برای تولید می‌توانند از گاز استفاده کنند.»
البته این «گاز» در حال حاضر وجود ندارد و آن «زمستان سختی» که جمهوری اسلامی منتظر بود گریبان اروپا را بگیرد، از همان سه سال پیش گلوی ایران را می‌فشارد.
به‌گفتهٔ آقای پویان، قطع برق، به‌خصوص در شهرک‌های صنعتی و کاهش تولید و افزایش ضرر و زیان آنها، یک اهرم فشار برای مازوت سوزی در نیروگاه‌ها است.
چرا بنزین از لیست آلاینده‌ها حذف شد؟
بیشترین تمرکز بر روی مازوت و مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها است و بنزین و خودروهای فرسوده به‌عنوان مسببان قدیمی آلودگی هوا در سایه مازوت مخفی شده‌اند.
در حالی که نوامبر ۲۰۲۲، نسخهٔ جدید استاندارد آلایندگی اروپا یورو ۷ معرفی شد، ایران هنوز درگیر یورو ۴ و ۵ است. خودروسازان داخلی زیر بار تولید خودروهایی با استاندارهای بالاتر نمی‌روند چرا که معتقدند ابتدا باید بنزین یورو ۴ و ۵ تولید و یا وارد شود.
آقای همایون می‌گوید: «مصرف بنزین در کشور بسیار بالا است و برای آن که دچار کمبود نشویم، با هر کیفیتی در حال تولید هستیم. زیرا خودروسازان زیر بار اصلاح تولیدات خود نمی‌روند. از آن طرف ادعا می‌شود پالایشگاه ستاره خلیج فارس بنزین یورو ۵ تولید می‌کند و سایر پالایشگاه‌ها بنزین یورو ۴ تولید می‌کنند. اما به دلیل مصرف بالا، بعید است این استاندارد همواره بالا و ثابت بماند و دچار کاهش نشود.»
می‌توان نتیجه گرفت که با توجه به مصرف بالای سوخت در کشور، احتمالاً استانداردهای تولید ۴ و ۵ در پالایشگاه‌ها وجود دارد، اما پایبندی به آن نه. به‌خصوص خودروسازان ایرانی زیر بار برخی استانداردها نمی‌روند و معتقدند دولت و مردم باید هزینهٔ استاندارد شدن این صنعت را بپردازند.
ممنوعیت واردات، خودروهای فرسوده را روی زمین گذاشت
اجرای نوسازی ناوگان فرسوده ایران از دهه ۸۰ آغاز شد؛ خودروهایی که علاوه بر مصرف بالا تولید آلایندگی بالایی نیز داشتند.
خودروهای عمومی و بعدتر شخصی مشمول این طرح شدند و با توجه به آن‌که تولید داخلی توان پاسخگویی به آن میزان جایگزینی خودرو فرسوده را نداشت، قرار شد واردکنندگان در ازای خروج خودرو مجوز واردات دریافت کنند.
البته این طرح همان زمان هم از پیش‌بینی‌ها عقب بود، اما ممنوعیت واردات در دهه ۹۰، همین طرح نوسازی ناوگان فرسوده را که هم مصرف بالای انرژی دارد و بخشی از آلودگی بر عهده آن است، متوقف کرد.
آلودگی هوا حالا دیگر شهروند دائمی کلان‌شهرهای ایران و به‌خصوص پایتخت شده؛ حتی وقتی که شهرها تعطیل می‌شوند و چراغ‌ها را هم خاموش می‌کنند.
