نشریهٔ «فایننشال تایمز» می‌گوید کرملین پی برده که جنگ روسیه علیه اوکراین باعث کاهش نفوذ روسیه حتی در میان متحدان سنتی این کشور در آسیای میانه شده است.
این نشریه بریتانیایی به گزارشی دست یافته که در سال ۲۰۲۴ در جلسه‌ای زیر نظر نخست‌وزیر روسیه بررسی شده بود و بر اساس آن اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا که کرملین انتظار داشته رقیب اتحادیهٔ اروپا و طرح‌های چین برای اعمال قدرت نرم باشد، «با مسائل عمیق و اساسی روبه‌رو است».
ایران سال‌ها است که کوشیده روابط خود را با این نهاد گسترش دهد و به‌تازگی هم رسماً به‌عنوان عضو ناظر به اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه پیوسته است.
سندی دال بر «انگیزه‌های بلندپروازانهٔ مسکو»
روسیه همواره ادعا داشته که می‌تواند در کنار ابرقدرت‌های جهانی نقش تعیین‌کننده در امور بین‌المللی ایفا کند و به‌عنوان «وارث اتحاد شوروی سابق» جایگاه رهبری در میان جمهوری‌های سابق شوروی را داشته باشد.
کرملین از سال‌ها پیش این هدف را دنبال کرده و پس از اعمال تحریم‌های گستردهٔ غرب به دلیل جنگ روسیه علیه اوکراین کوشیده کشورهای غیرغربی را متحد کند «تا نظم جهانی که از سوی غرب تعیین شده را تغییر دهد».
با این هدف، راهبردی تدوین شد که سال گذشته در جمع اعضای دولت، نمایندگان شرکت‌های بزرگ و چهره‌های بانفوذ روسیه ازجمله کسانی که عهده‌دار تبلیغات سیاسی کرملین هستند، پشت درهای بسته ارائه شده بود. متن این سند در اختیار نشریهٔ «فایننشال تایمز» قرار گرفته است.
از این سند برمی‌آید که مسکو انتظار داشته به کمک کشورهای دوست بتواند «کانون تجارت اوراسیایی» را به‌عنوان که بتواند رقیب جدی آمریکا، اتحادیه اروپا و چین ایجاد کند. این «منطقهٔ مشترک تجاری» به گونه‌ای تعریف شده که در مقابل تحریم‌ها، نتایج جنگ در اوکراین و آیندهٔ روابط روسیه با غرب مصون باشد و جایگاه روسیه را به‌عنوان «قطب مهم در عرصه جهانی» تثبیت کند.
مطابق این سند، روسیه به کمک تجارت گسترده و ایجاد شبکهٔ نوین مالی و لجستیک، رهبری کشورهایی را بر عهده گیرد که دارای «جهان‌بینی مشترک» هستند. هدف غایی، «ایجاد جهانی است که ما قواعد آن را می‌نویسیم».
اما به گزارش «فایننشال تایمز» به نقل از منابع حاضر در جلسهٔ بررسی این راهبرد، حتی افراد نزدیک به حکومت اذعان کرده‌اند که جنگ روسیه علیه اوکراین مانع تحقق اهداف بلندپروازانهٔ کرملین شده و حتی کشورهای آسیای میانه که ظاهراً با روسیه «سرنوشت مشترک» و روابط اقتصادی نزدیکی دارند، ترجیح می‌دهند از مشکلات روسیه در دورهٔ تحریم سودجویی کنند و به جای این‌که متحد کرملین در جنگ علیه غرب باشند، از روابط خود با مسکو برای دادوستد با غرب استفاده می‌کنند.
در سند دولت روسیه اذعان شده که «موانعی قابل توجه بر سر راه احیای اهمیت جهانی روسیه پابرجا است».
در این سند آمده که کشورهای غربی از سیاست چماق و هویج استفاده می‌کنند و برای ایجاد تفرقه بین متحدان سنتی روسیه، به کشورهای آسیای مرکزی پیشنهاد می‌دهند در صورت رعایت تحریم‌ها علیه روسیه، به زنجیره‌های تجارت بین‌المللی با دور زدن روسیه بپیوندند.
در این شرایط، متحدان روسیه از «آسیب‌پذیری مسکو» بهره برده‌اند: میزبان شرکت‌های بین‌المللی که روسیه را ترک کردند شده‌اند، شرکت‌های روسی را از خاک خود بیرون رانده‌اند، مسیرهای صادرات و واردات روسیه را کنترل می‌کنند و در صورت درخواست روسیه برای کمک به دور زدن تحریم‌های غرب، پول هنگفتی به عنوان کمیسیون می‌گیرند.
بانک بازسازی و توسعهٔ اروپا حتی اصطلاح ویژهٔ این روند را ابداع کرده و آن را «چرخ‌وفلک اوراسیایی» می‌خواند.
صادرات کالاهای غربی و کالاهای جایگزین محصولات غربی به روسیه از عوامل اصلی رشد سریع تولید ناخالص داخلی کشورهای آسیای میانه طی سه سال گذشته بوده. ضمناً این کشورها از انتقال متخصصانی که به دلایل مختلف روسیه را ترک و دارایی‌های شخصی و سرمایه‌های شرکت‌های خود را جابه‌جا کرده‌اند، سود می‌برند.
یک سال پس از آغاز جنگ روسیه علیه اوکراین، ۱۵ هزار و ۵۰۰ شرکت که توسط سرمایه‌گذاران روس تأسیس شده، در قزاقستان وجود داشت؛ این دو برابر بیشتر از شمار شرکت‌های روسی در این کشور در سه سال پیش از آن است.
این در حالی است که در سند محرمانهٔ دولت روسیه، تحریم‌های غرب علیه مسکو برای کشورهای دوست «دردسرساز» خوانده شده است.
تدوین‌کنندگان این گزارش گلایه کرده‌اند که متحدان تجاری روسیه در آسیای میانه «از روسیه فاصله می‌گیرند و روابط خود را با نهادهای ترک‌زبان و مستقل از روسیه گسترش می‌دهند؛ ضمن توسعهٔ زبان‌های محلی، انگلیسی را به جای روسی به عنوان زبان دوم انتخاب کرده‌اند؛ و نخبگان خود را به جای دانشگاه‌های مسکو، به دانشگاه‌های غربی اعزام می‌کنند».
از این سند پیداست که دولت روسیه هیچ مشوقی جدی برای متحدان خود ندارد اما تاکید شده که مسکو باید «بر استقلال و حاکمیت ملی این کشورها و تاریخ مشترک با روسیه تاکید کند».
در این راستا از بلاروس به عنوان «نمونهٔ موفق» یاد و خاطرنشان شده که شش سال پیش الکساندر لوکاشنکو خواهان کاهش وابستگی بلاروس به روسیه بود اما امروز دولت بلاروس «در همهٔ زمینه‌ها با روسیه هم‌نظر است» و دورنمای ایجاد کشور مشترک روسیه و بلاروس «بهتر از گذشته شده».
«مسائل عمیق و متعدد» در اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا
به گزارش «فایننشال تایمز»، در گزارش محرمانهٔ دولت روسیه بر اهمیت اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا تأکید اما اذعان شده که تحریم‌های غرب علیه روسیه و مشوق‌های تجاری-اقتصادی غرب برای شرکای تجاری روسیه توانسته میان متحدان سنتی شکاف ایجاد کند.
اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا که با انگیزهٔ تحکیم همگرایی بین جماهیر اتحاد شوروی سابق تحت رهبری مسکو ایجاد شده، با «مشکلات اساسی» مواجه است.
در حال حاضر این نهاد روسیه، ارمنستان، بلاروس، قزاقستان و قرقیزستان را دربرمی‌گیرد.
ضمناً قزاقستان، بزرگ‌ترین اقتصاد آسیای میانه، جنگ روسیه علیه اوکراین را محکوم کرده، قلمرو اشغال‌شدهٔ اوکراین به‌عنوان بخشی از خاک روسیه را به رسمیت نمی‌شناسد و در عرصهٔ علنی پایبندی خود به تحریم‌های غرب را نشان می‌دهد.
ارمنستان در تلاش است «آهسته اما پیوسته» از روابط اقتصادی، سیاسی و نظامی خود با مسکو بکاهد.
در مقابل، قرقیزستان قاطعانه از روسیه حمایت کرده و به مسیر مهمی برای دور زدن تحریم‌ها تبدیل شده است.
دولت ایران نیز از سال‌ها پیش کوشیده مناسبات خود را با این اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا افزایش دهد. از زمان وضع تحریم‌های بی‌سابقه علیه روسیه و به‌ویژه در پی حمایت ایران از روسیه در جنگ علیه اوکراین روابط دو کشور به طور اساسی متحول شده و روسیه بسیار بیشتر از گذشته به دنبال طرح‌های مشترک با ایران است.
این باعث شد که پس از هشت سال مذاکرات، ایران و اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا در دی‌ماه ۱۴۰۲ توافقنامهٔ تجارت آزاد امضا کنند. یک سال بعد، ۵ دی ۱۴۰۳، سند مربوط به عضویت ایران در اتحادیهٔ اقتصادی اوراسیا به عنوان عضو ناظر امضا شد.
همزمان مقامات دولت مسعود پزشکیان ابراز امیدواری کردند که ایران بتواند «در آیندهٔ نزدیک» به عضویت کامل این نهاد درآید.
