مهمانی فرزانه میلانی؛ «تنها صداست که می‌ماند»

میزبان این هفته ما فرزانه میلانی است. خانم میلانی نویسنده و استاد در ادبیات فارسی و مطالعات زنان در دانشگاه ویرجینیا در آمریکاست و آخرین کتاب او زندگی‌نامه فروغ فرخزاد است که به خصوص به دلیل انتشار چند نامه عاشقانه منتشر نشده فروغ فرخزاد به ابراهیم گلستان بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

خانم میلانی در سال ۶۷ میلادی به آمریکا رفت و از دانشگاه ایالتی کالیفرنیا در لس‌آنجلس دکتری در رشته ادبیات تطبیقی گرفت. او پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینه حرکت‌های زنان در ایران انجام داده و دو کتاب معروف در این باره به زبان انگلیسی منتشر کرده یکی «حجاب و قلم: پدیداری صدای زنان نویسنده ایرانی» و دیگری «قلم به جای شمشیر: زنان نویسنده ایرانی و جنبش آزادی».

خانم میلانی همچنین برای شناساندن شعر فارسی به انگلیسی زبانان تلاش کرده و منتخبی از شعرهای سیمین بهبهانی را با عنوان «جامی از گناه» ترجمه کرده است. خانم میلانی در ویرجینیا زندگی می‌کند و من تلفنی با او گفت‌وگو کرده‌ام.

​خانم فرزانه میلانی خیلی متشکرم که در برنامه میزبان شرکت می‌کنید. اگر ممکن است لطفاً بگویید که شما برای مهمانی شام از کدام پنج چهره می‌خواهید دعوت کنید؟

با سلام خدمت شما آقای صبا و شنوندگان عزیز برنامه میزبان. اجازه بدهید قبل از اینکه لیست مهمانانم را خدمت شما عرض کنم یک چند کلمه‌ای راجع به برنامه میزبان صحبت بکنم.

اگر اشتباه نکنم شما تا امروز ۶۷ برنامه میزبان را پخش کردید (این مصاحبه قبلاً صورت گرفت و تاکنون بیش از ۸۰ شماره از این مجموعه پخش شده است). اگر به کل این ۶۷ برنامه توجه بکنیم می‌توانیم آن را یک آیینه شفاف و تمام‌نمایی از فرهنگ ایران هم ببینیم.

از این ۶۷ میزبان شما که مجموعاً ۳۳۸ مهمان را دعوت کردند، بالاترین صنف و گروهی که دعوت شده شاعران و نویسندگان ایرانی‌اند. واقعاً برای من حیرت‌آور بود که ۲۰ درصد تمام مهمان‌های دعوت شده شاعران و نویسندگان ایرانی‌اند. حالا اگر از کل به جزء برویم و به شخص شخص و نه یک گروه و صنف توجه کنیم بالاترین دعوت را تا به امروز آقای محمد مصدق دریافت کرده و بعد از آن فردوسی، حافظ، مولانا و فروغ فرخزاد بالاترین تعداد دعوت‌ها را داشتند.

ببینید چقدر این جالب است، آقای صبا، واقعاً دَم فروغ فرخزاد خوش که سال‌ها پیش گفت که تنها صداست که می‌ماند. واقعاً سیاستمداران می‌آیند و می‌روند ولی نام نیک نویسندگان و شاعران و هنرمندان ما برای همه ما عزیز است و ماندنی و ماندگار است.

و اما لیست مهمانان من. اولین مهمان من شهرزاد قصه‌گوست، بعد طاهره قره‌العین، فروغ فرخزاد، سیمین بهبهانی و با اجازه شما من شش مهمان را دعوت کردم، یک زوج که پدر و مادر خودم هستند محمود و زینت میلانی.

​به به. چه کار خوبی کردید خانم میلانی، که پدر و مادرتان را هم دعوت کردید. کار خوب دیگری که کردید این است که مهمانان دیگر شما همه از خانم‌ها هستند که تعدادشان در این رشته برنامه‌ها کم است. همانطور که شما مطالعه کردید متأسفانه خیلی کم از خانم‌ها دعوت می‌کنند و من خیلی خوشحالم که شما این کار را کردید. شما حتماً بعداً برای ما توضیح می‌دهید که علاقه شما به این مهمانانی که دعوت کردید چیست. ولی قبل از آن ممکن است که بفرمایید برای پدر و مادرتان و چهار مهمان دیگری که دارید می‌خواهید چه موسیقی پخش کنید؟

اگر موافق باشید آقای صبا، من الهه ناز با صدای مرحوم بنان را خیلی دوست دارم. کودکی من در ایران واقعاً آغشته به شنیدن این صدای گرم و مخملین غلامحسین بنان بود.

یکی از زیباترین ترانه‌های فارسی. من شخصاً صد در صد با شما موافقم. حالا اگر ممکن است برگردیم به مهمانانی که شما دعوت کردید. در ابتدا گفتید شهرزاد قصه‌گو.

شهرزاد به نظر من یک پیام کاملاً بدیع و متفاوتی داشت. هرگز به خشونت متوسل نشد. می‌دانید که چارچوب اصلی هزار و یکشب حدیث یک شهریاری است که متوجه خیانت ملکه محبوبش می‌شود و بعد از قتل او و معشوقش سوگند می‌خورد که دیگر هرگز اجازه ندهد که زنی به او خیانت بکند. هر شب با یک دختر باکره همبستر می‌شود صبح زود سحرگاه آن دختر بی‌گناه و بیچاره را به قتل می‌رساند.

ولی سرانجام بعد از قتل زنجیره‌ای یک گروه انبوه دختران بی‌گناه، یک شیرزنی به اسم شهرزاد پیدا می‌شود که با اینکه خودش در خطر نبود، می‌دانید که دختر صدراعظم شهریار بود، تصمیم می‌گیرد که خودش را در ورطه خطر بیندازد و با کلام شیرینش و حکایات نغزی که دارد به مداوای شهریار بشتابد.

آقای صبا حتماً می‌دانید که یکی از نقل قول‌های معروف در زبان فارسی این است که ما می‌گوییم گربه را باید دَم حجله کشت. شهرزاد هم وارد یک حجله‌گاه شد. ولی به جای اینکه یک دشنه‌ای را همراه خودش ببرد، به جای اینکه یک گربه بی‌گناهی را بکشد کلامش را همراه خودش برد. داستان‌های شیرین خودش را همراهش برد. و با بردباری برای تغییر دادن ساختار پادشاهی که قدر قدرت بود همت گماشت.

می‌دانیم که بعد از دوسال و نه ماه موفق شد شهریار را، که در واقع یک قاتل زنجیره‌ای شده بود، از این خشم و از این همه انزجار و همچنین دختران بیگ‌ناه شهر را از تیغ جلاد رها کرد.

خانم میلانی اهمیت شهرزاد برای شما در این است که با قدرت کلام توانست از یک قتل عام به اصطلاح جلوگیری بکند. می‌خواهید شما بر روی قدرت کلام تأکید کنید؟

قدرت کلام و ایمانش به اینکه خشونت، خشونت بیشتر می‌آفریند. او راه حل اجتماعات و مراحل بحرانی را، که مملکت شهرزاد و شهریار واقعاً به یک بحرانی رسیده بود، در خونریزی ندید، در خشونت ندید. راه حل را برعکس در پرهیز از خشونت دید.

مهمان دوم‌تان طاهره قره‌العین است. در مورد طاهره برای ما توضیح بدهید که چه علاقه‌ای بهش دارید و اهمیت او در تاریخ ما در چیست؟

من طاهره را پیشکسوت و آغازگر جنبش زنان در ایران می‌بینم. کاری که او درسال ۱۸۴۸ در بَدَشت کرد پیشروانه بود. جالب است که بدانیم که کار او همزمان با آغاز جنبش زنان در غرب هم هست. می‌دانید که در همان دوره در سِنِکا فالز در شمال نیویورک یک گردهمایی زنان برگزار شد که برای بسیاری از مورخین جنبش زنان، شروع و جرقه آغاز جنبش زنان در جهان است.

ولی چند هفته قبل از گردهمایی سِنِکا فالز، این شیر زن از صدا و از چهره خودش حجاب برداشت و منظر زنانه و صدای زنانه را وارد یک حیطه کاملاً مردانه کرد. قبل از قره‌العین ایران به نظر من با یک دیوار نمادین به دو فضای اندرونی و بیرونی، محرم و نامحرم، تقسیم شده بود و قره‌العین این مرز را نپذیرفت و وارد حیطه‌ای کاملاً مردانه شد.

طاهره قره‌العین نهایتاً جانش را هم به خاطر شجاعتش از دست داد. قتل طاهره به چه صورتی بود؟

تا آنجایی که من اطلاع دارم قره‌العین را خفه کردند و در یک چاهی انداختند. می‌دانید که خفه کردن در زبان فارسی مفاهیم پیچیده و تو در تویی دارد و یکیش هم همین کاری است که با قره‌العین کردند. ولی خفه کردن مفهوم صدای کسی را خاموش کردن هم دارد. جالب است که زنی که ممنوع‌الصدا و ممنوع‌الحضور بود و هنوز هم در مملکت خودش ممنوع‌القلم است از این طریق یعنی خفه کردن به قتل رسید.

خانم میلانی حالا می‌رویم سراغ مهمان سوم شما فروغ فرخزاد شاعر بزرگ کشور ما. شما هم اخیراً کتاب مهمی درباره زندگی او نوشتید. اگر ممکن است در باره فروغ برای ما بگویید.

فروغ فرخزاد به گمان من یک اتفاق تازه‌ای در ادبیات معاصر فارسی و واقعاً شاید در ادبیات جهان باشد. نه تنها به قرن ها حاکمیت زبان و منظر مردانه پشت پا زد بلکه از معشوق مرد از دیدگاه یک زن برای اولین بار در بیش از هزار سال ادبیات، ادبیاتی که به حق باعث افتخار است، کشف حجاب کرد و چهره گشود. قبل از فروغ فرخزاد من فکر نمی‌کنم که هیچ مردی اینطور در ادبیات فارسی طلب شده باشد و اینطور در عشقش شعر نوشته شده باشد.

ویژگی‌های فروغ فرخزاد خیلی زیاد است و هر کدامش به نظر من در نوع خودش فوق‌العاده جالب است. مثلاً در فرهنگی که از زمان زرتشت دست به گریبان دروغ گفتن و تقیه کردن و لاپوشانی و به در گفتن که دیوار بشنود بوده او تا جایی که واقعاً در توانش بود سعی کرد راست بگوید و جالب اینکه آن وقت راست شنیدن را هم حق خودش می‌دانست.

به اضافه فرخزاد برای آزادی فردی نه جمعی و استقلال انسان‌ها چه زن و چه مرد کوشش کرد. و برای یک مدت کوتاه ۱۳ ساله توانست چهره ادبیات فارسی را برای همیشه عوض کند.

مهمان چهارم شما سیمین بهبهانی است. ایشان هم یکی از شاعران بزرگ معاصر است که چند سال پیش فوت کردند.

اجازه بدهید که اول این را بگویم که من این افتخار را داشتم که خانم بهبهانی را واقعاً مثل مادر خودم دوست داشته باشم و ایشان هم این لطف را در حق من کرده بودند و من را به فرزندی پذیرفته بودند. هر چه من خانم بهبهانی را بیشتر شناختم بیشتر شیفته او شدم. واقعاً انسان شریف و والایی بود و شاعر طراز اولی بود.

برای من که پنجاه سال است که از مملکتم ایران به دور هستم، جالب بود و زیبا بود که یک ایرانی وارسته بود. و آن شعر زیبایش که می‌گوید «دوباره می‌سازمت وطن»، که می‌دانید آقای اوباما ترجمه‌اش را خوانده و توی یکی از پیام‌هایش گنجانده، خانم بهبهانی می‌خواست از خشت جان خودش آن مملکت را و آن دیاری را که عاشقانه دوست داشت دوباره بسازد. خانم بهبهانی هم مثل بقیه مهمانان امشب من هرگز خشونت را برنتافت و می‌گوید که قلم من از هر شمشیری برتر است.

حالا خانم میلانی شما که گفتید خانم بهبهانی را از نزدیک می‌شناختید موقعی که به مهمانی شما تشریف می‌آورند به عنوان یک شخصیت چگونه رفتار می‌کنند به دور از شعرش.

همیشه حتی در شرایطی که مثل اواخر عمرشان که حال خوشی نداشتند همیشه جوک‌های بسیار جالب و عالی در چنته داشتند و نقل مجلس بودند واقعاً.

مهمان‌های آخر شما پدر و مادرتان هستند.

من پدر و مادرم را به عنوان نماینده تمام مادران و پدران ایرانی که در این صد سال اخیر از هیچ محبتی و از هیچ ایثارگری نگذشتند برای تحصیلات بچه‌هاشان از آنها دعوت کردم. البته مشتاق دیدارشان هستم و دستشان را خواهم بوسید و از آنها تشکر می‌کنم.

پدر و مادر من هم مثل بقیه پدر و مادرهای ایرانی واقعاً دار و ندارشان را چه از نظر مالی و چه از نظر معنوی و احساسی پای تحصیلات فرزندان خودشان گذاشتند. هیچوقت یادم نمی‌رود که تکیه کلام پدر من این بود که من حتی قالی زیر پایم را هم برای تحصیلات پنج فرزندم خواهم فروخت و واقعاً هم چنین کرد. مادر من هم همینطور از هیچ گذشتی و از هیچ ایثارگری نبود که این دو نکرده باشند برای اینکه فرزندانشان بتوانند تحصیلات عالی بکنند.

خانم میلانی شما حالا برای پدر و مادرتان که گفتید برای تحصیلات تان خیلی سعی کردند و حتماً غذا هم به شما می‌دادند، حالا شما در مهمانی شام برای آنها و چهار مهمان دیگرتان می‌خواهید چه غذایی تهیه کنید که باب میل همه باشد؟

من چون می‌دانم دو نفر از مهمانان من غذای محبوبشان چیست تصمیم گرفتم که غذای مورد علاقه آن دو را بپزم و چون بقیه را اطلاع ندارم که غذای محبوبشان چیست و نمی‌دانم که مثلاً شهرزاد گیاه‌خوار است یا نه، یک غذای گیاه‌خواری هم در کنار خورش آلو و بهی که می‌خواهم درست کنم تهیه خواهم کرد.

شما خودتان معمولاً وقت می‌کنید که غذا درست کنید؟

من فکر می‌کنم که یکی از زیباترین هنرها و یکی از هنرهایی که بالاترین لذت‌ها را به انسان می‌دهد هنر آشپزی است و علاقه به آشپزی دارم و مرتب آشپزی می‌کنم.

بسیار خوب. حتماً مهمانان از دستپخت شما لذت می‌برند و موسیقی الهه ناز با صدای مخملی بنان را گوش می‌دهند. حالا سر میز شام بحث بر سر چه خواهد بود؟

فکر می‌کنم که همه‌شان از این میرزا قاسمی که پیش غذای من است و شاید هم برای بعضی از مهمانان غذای اصلی باشد لذت ببرند. ولی در درجه اول در حیرتند که چی شده، چرا دنیا اینطوری شده و چرا اوضاع اینطوری شده. البته همه‌شان می‌دانند که دموکراسی و آزادی خیلی دشوار به دست می‌آید ولی خیلی آسان از کف می‌رود.

آنها نمی‌توانند قبول بکنند که بعد از این همه سال‌ها چطور شده که وضع جهان به جایی رسیده که ما الان به آن رسیدیم. از نظر من در ایران معاصر ما فقط دو انقلاب اتفاق نیفتاده. یک انقلاب سومی هم اتفاق افتاده که بیشتر روی دوش زن‌ها بوده.

این انقلاب سوم زنان، انقلابی است که از درون خانه آغاز شد و انقلابی است که بر مبنای مناسبات شخصی زن و مرد است. انقلابی است که ریشه و اساسش این است که برای دموکراسی در سطح مملکت دموکراسی در سطح خانواده ضروری است و صد در صد به آن احتیاج است.

من فکر می‌کنم که این مهمانان من همه در تعجبند که مثلاً چطور شد که تجربه دموکراسی در آمریکا به اینجا ختم شده که مثلاً رئیس‌جمهور آمریکا آقای دونالد ترامپ باشد. برای آنها این جالب است و می‌خواهند بیشتر درباره آن صحبت بکنند و هر کدامشان از یک دیدی به این مسئله نگاه خواهند کرد.

شما که به دموکراسی در خانه اشاره کردید فکر می‌کنم که فروغ خیلی با شما هم عقیده خواهد بود.

من فکر می‌کنم که همه مهمانانی که دور این میز نشستند به این مسئله معتقدند. برای اینکه می‌دانند که نمی‌شود در جمع دموکرات بود ولی در محیط خانه، در آشپزخانه و در رختخواب یک قدر قدرت زورگو بود.

بسیار خوب. خانم میلانی من فکر می‌کنم با این مهمانانی که شما دارید صحبت‌های‌تان خیلی به طول خواهد کشید. ولی وقت برنامه ما دارد تمام می‌شود. خانم فرزانه میلانی از شما خیلی متشکرم که در برنامه میزبان شرکت کردید.

من هم از لطف شما که مرا دعوت کردید یک دنیا سپاسگزارم آقای صبا.