پیشنهاد آمریکا برای مدیریت گذرگاه پیشنهادی زنگزور که یک راه حیاتی بین سرزمین اصلی آذربایجان و بخش نخجوان از طریق جنوب ارمنستان است، عمق شکاف‌ها در قفقاز جنوبی را بیشتر کرده و نگرانی‌هایی در ایران برانگیخته است.
در این‌جا، نه تنها اتصال منطقه‌ای بلکه نظم ژئوپولیتیکی در مرز حساس شمالی ایران نیز به چالش کشیده شده است.
برای ایران، مسیر ۴۳ کیلومتری از طریق استان سیونیک ارمنستان، به هستهٔ محاسبات استراتژیک آن گره خورده است.
حمیدرضا عزیزی، پژوهشگر مؤسسهٔ آلمانی «مطالعات بین‌المللی و امنیتی»، هشدار می‌دهد که این طرح، «ایران را از دسترسی طبیعی خود به سرزمین‌های جنوبی قفقاز از طریق ارمنستان محروم می‌کند»، و کشور را تحت سلطه مسیری قرار می‌دهد که «در کنترل آذربایجان یا دیگر بازیگران بین‌المللی خواهد بود».
او در گفت‌وگو با رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی، این گذرگاه را «آخرین میخ بر تابوت» توصیف می‌کند، گامی به سمت آنچه که برخی ناظران «خفگی ژئوپولیتیکی» ایران می‌نامند.
اگر باکو کنترل گذرگاه را در دست بگیرد یا مدیریت خارجی وارد شود، ایران نفوذ بر تجارت شمالی‌اش را از دست خواهد داد.
عزیزی می‌گوید که «ایران برای تجارت نه تنها با قفقاز جنوبی، بلکه با روسیه و اروپا نیز، تقریباً فقط به آذربایجان متکی خواهد شد»، و نسبت به «ضربه جدی به جایگاه جغرافیای اقتصادی ایران» هشدار می‌دهد.
به گفتهٔ او، قطع مسیر ایران از طریق ارمنستان می‌تواند نقش آن در ابتکار کمربند و جادهٔ چین را کاهش دهد و جایگاه آن به عنوان شریک پکن را تضعیف کند.
امنیت و نظم منطقه‌ای
نگرانی اصلی تهران واضح است: این گذرگاه می‌تواند نفوذ ترکیه را گسترش دهد و اکنون باعث حضور مستقیم آمریکا شود.
به گفتهٔ عزیزی، «بزرگ‌ترین نگرانی ایران این است که چنین گذرگاهی، برای همیشه، به هر چشم‌اندازی برای مشارکت آن در حمل‌ونقل شرق-غرب پایان دهد». مدیریت آمریکا بر گذرگاه زنگزور این نگرانی‌ها را تقویت می‌کند، چون منافع آمریکا را «مستقیماً در مرز شمالی ایران» درگیر می‌کند.
این تحول در حالی رخ می‌دهد که نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی در پی جنگ اوکراین و تغییرات قدرت پس از جنگ دوم قره‌باغ کاهش یافته است. ایران، که قبلاً تمایل داشت از مسکو تبعیت کند، اکنون منطقهٔ حائل را در معرض تهدید می‌بیند.
تهران که با «گزینه‌های استراتژیک محدود» روبرو است، در حال تعامل با تمامی بازیگران اصلی است و در عین حال به دنبال «همکاری سیاسی و امنیتی نزدیک‌تر با ارمنستان» است.
به گفتهٔ حمیدرضا عزیزی، واکنش‌های رسمی ایران و تمرینات نظامی که از سال ۲۰۲۱ در منطقه انجام داده، بیش از آن‌که نشانه مقابله‌جویی باشد، بیشتر به معنای عدم تمایل ایران به پذیرش حضور بیگانگان در مرزهایش است.
کنترل، ترانزیت و حاکمیت
ایروان و باکو محتاطانه از پیشنهاد آمریکا استقبال کرده‌اند.
آذربایجان این گذرگاه را به عنوان یک دالان حیاتی برای ارتباط با نخجوان و بخشی از اتحاد پس از جنگ می‌بیند.
ارمنستان که نگران است این مسیر حاکمیتش را تهدید کند و بر لزوم کنترل کامل خود بر آن اصرار دارد، برقراری یک «کریدور» واقعی را به معنای واگذار کردن اختیاراتش می‌داند.
ریشارد گیراگوسیان، مدیر مرکز مطالعات منطقه‌ای در ایروان، می‌گوید: باکو نیز اصرار دارد که «هیچ تمایلی ندارد که طرف سوم دخالت کند».
برای باکو، این مسیر به معنای دسترسی بدون مانع به نخجوان است؛ هرگونه دخالت خارجی، چه آمریکایی، چه اروپایی یا روسی، غیرقابل قبول است.
پیشنهاد واقعی یا فقط یک نمایش؟
برای واشینگتن، این پروژه نشان‌دهندهٔ تلاش برای بهره‌برداری از یک خلأ قدرت بی‌سابقه در منطقه است، در زمانی که نفوذ روسیه در حال کاهش است و روابط میان مسکو با باکو و ایروان به سردی گراییده است.
گیراگوسیان نسبت به اجرای این طرح تردید دارد. او می‌گوید: «من این پیشنهاد را خیلی جدی نمی‌دانم… شک و تردید، توصیف بهتری برای دیدگاه هر دو طرف باکو و ایروان است».
او این پیشنهاد را «یک معاملهٔ بی‌مسئولانه در حوزهٔ املاک و مستغلات» می‌نامد و می‌پرسد آیا واشینگتن از پیچیدگی‌های منطقه درک کافی دارد؟
گیراگوسیان افزود: «این طرح بیشتر در راستای دادن جایزه صلح نوبل به رئیس‌جمهور دونالد ترامپ است... بدون هیچ آمادگی واقعی و با پتانسیل کم برای پیگیری عملی».
مدیریت روسیه بر شبکه‌ٔ راه‌آهن ارمنستان و تحریم‌های غرب نیز امکان عملی شدن این طرح را زیر سوال برده است.
گیراگوسیان می‌گوید: «این کار را پیچیده‌تر می‌کند، چون…یک شرکت خصوصی آمریکایی وارد می‌شود و در حالی که مالک و مدیریت شبکه روسی است، اداره راه و راه‌آهن را بر عهده می‌گیرد».
برای تهران، بحث دربارهٔ مسیر زنگزور نشان‌دهنده نگرانی‌های عمیق‌تر دربارهٔ محاصره، انزوا و کاهش نفوذ است.
گزینه‌های ایران برای مقابله با هر پروژه‌ای محدود است، و این محدودیت‌ها در نتیجهٔ شکست‌های اخیر در خاورمیانه و درگیری ماه گذشته با اسرائیل تشدید شده است.
تهران امیدوار به احیای مقاومت روسیه در برابر حضور غرب است، اما تغییرات در توازن قدرت، نفوذ ایران را کاهش می‌دهد.
در همین حال، هر دو کشور ارمنستان و آذربایجان همچنان در هراس از واگذاری کنترل یا حاکمیت‌شان هستند و به دیدگاه خود دربارهٔ این‌که مسیر باید چگونه باشد، چسبیده‌اند.
در نهایت، گذرگاه زنگزور دیگر صرفاً یک مسیر ترانزیت نیست، بلکه به نقطهٔ حساس و برخورد دیدگاه‌های مختلف دربارهٔ حاکمیت، نفوذ و نظم منطقه‌ای تبدیل شده است.
