نهم مارس امسال، علاقمندان به باربی پنجاه و چهارمین سالگرد تولد او را جشن گرفتند. طی نیم قرن گذشته، این عروسک باریک‌اندام هم به مشهورترین عروسک جهان تبدیل شده و هم به عنوان سمبلی از مصرف‌گرایی و الگویی منفی برای دختران خردسال مورد حمله قرار گرفته است. شرکت تولیدکننده باربی، متل، در سال ۲۰۰۶ میلادی مدعی شده بود در هر ثانیه، سه باربی در دنیا به فروش می‌رسد.
اگرچه رغبت کودکان و نوجوانان به اسباب‌بازی‌های کامپیوتری طی سال‌های اخیر از رونق بازار باربی کم کرده؛ اما اهمیت و تاثیر چشمگیر او به عنوان یکی از سمبل‌های شناخته شده فرهنگ عامه که در آمریکا تولید و به جهان صادر شد، غیرقابل چشم‌پوشی است.
امروز دیگر دیدن عروسکهای با بدن زنانه در دست کودکان برای ما عادی شده اما تا سال ۱۹۵۹ بیشتر عروسک‌ها به شکل نوزاد ساخته می‌شدند. ایده تولید عروسک‌هایی به شکل باربی وقتی به ذهن روث هندلر رسید که دید دخترش باربارا و دوستان او حین بازی برای عروسک‌هایشان نقش‌هایی بزرگسالانه در نظر می‌گیرند.
روث در آن زمان نتوانست همسرش الیوت -رئیس شرکت اسباب‌بازی‌سازی «متل»- را قانع کند که می‌توان عروسکی با شمایل یک زن جوان را به صورت انبوه تولید کرد و به عنوان اسباب‌بازی کودکان فروخت. بعدتر او در سوییس به عروسکی برخورد به نام «لی‌لی» که به لحاظ ظاهری بی‌شباهت به آنچه در ذهن داشت نبود؛ با این تفاوت که نمی‌شد آن را اسباب‌بازی کودکانه به حساب آورد. این عروسک برداشتی بود از شخصیت زنی جوان و اغواگر که کارتونیست روزنامه آلمانی «بیلد» در سال ۱۹۵۲ در قالب یک داستان مصور خلق کرده بود.
نسخه اولیه باربی یک لباس شنای یک‌سره به تن و کفش‌های پاشنه‌‌بلند به پا داشت و تقریبا یک کپی کامل از روی «لی‌لی» بود. با گرم شدن بازار باربی، شرکت متل در سال ۱۹۶۴ امتیاز تولید «لی‌لی» را خرید و تولید آن را متوقف کرد.
باربی؛ سمبل استانداردهای غیرواقع‌گرایانه زیبایی
متل برای فروش باربی تکنیک تبلیغاتی کم‌سابقه‌ای به کار گرفت. تبلیغات تلویزیونی این شرکت به جای آنکه بزرگ‌تر‌ها را برای خرید عروسک برای فرزندانشان ترغیب کنند مستقیم با خود بچه‌ها سخن می‌گفتند. به مرور زمان این شرکت موفق شد دنیایی برای باربی خلق کند و تقاضا برای محصولاتش را تا میزان قابل توجهی گسترش دهد. تنها در دهه ۵۰، باربی در بیش از ده فیلم ظاهر شد. به این رقم باید انبوه محصولات دیگر -اعم از کتاب، بازی کامپیوتری و وسایل جانبی باربی، لباس ها و وسایل «دخترانه» دیگری- که با تصاویر و سمبل های مربوط به این عروسک هر روز در جهان به فروش می‌رسند را نیز افزود.
همراهی با صنعت فشن و تولید مداوم وسایل جانبی و لباسهای متنوع جدید برای باربی یکی از دلایل موفقیت تجاری چشمگیر متل در تولید این عروسک بوده است؛ در واقع لباس متفاوتی که کمپانی به تن مدل‌های معینی از عروسک‌ها می‌پوشاند، ادامه تولید و فروش باربی در بیش از پنجاه سال گذشته را موجب شده است.
همه این مسائل در کنار هم باعث شده باربی در طول دهه‌های گذشته سمبلی برای استانداردهای غیرواقعگرانه زیبایی زنانه در جهان مدرن شناخته شود. برخی از تحقیقات صورت گرفته در زمینه اختلالات تغذیه و بیماری «آنورکسیا» در دختران نوجوان نشان می‌دهند که بازی کردن کودکان با عروسکی با این شمایل می‌تواند در تصور آنها از بدن خود و همینطور الگوهای زیبایی زنانه تاثیر چشمگیری داشته باشد.
منتقدان باربی می‌گویند تناسبات غیر واقعی و ناممکن بدن باربی تصویری غیرواقعی از بدن زنانه ایده‌آل را به ذهن دختران خردسال القا می‌کنند که ممکن است در آنها را در آینده در معرض ابتلا به ناهنجاری‌های تغذیه قرار دهد یا به سوی رژیم‌های سخت سوق بدهد. محاسبات نشان می‌دهد اگر باربی یک زن واقعی باشد، با تناسبات موجود ناچار است روی چهار دست و پا راه برود زیرا مچ پاهایش از فرط ظرافت قادر به حمل کل وزن بدن او نخواهند بود. به‌علاوه کمر باربی چنان باریک است که شکمش تنها برای نیمی از کبد و بخشی از طول روده‌هایش فضای کافی خواهد داشت.
بسیاری از والدین غربی که علاقمند به بازی کردن فرزندانشان با این عروسک‌ها نیستند اینطور استدلال می‌کنند که باربی دختران را ترغیب می‌کند بسیار زودتر و بیشتر از آنچه باید درگیر فکر کردن به مسایلی از جمله لباس، زیبایی ظاهری و جذابیت زنانه شوند و از شکوفا کردن استعدادهای خود بازبمانند.
از جمله مدل‌های باربی که اعتراضات زیادی را برانگیخت، «باربی سخنگو» بود که در سال ۱۹۹۲ به بازار آمد. بعضی از این عروسک‌ها جملاتی مثل «من عاشق خرید کردنم!» و «کلاس ریاضی سخته!» را تکرار می‌کردند؛ جملاتی که بسیاری معتقد بودند در شکل‌گیری ذهنیت دختران جوان در مورد توانایی‌ها و ایده‌آل‌های‌شان تاثیری مخرب خواهد گذاشت. متل به ناچار اعلام کرد حاضر است تمامی عروسک‌هایی که این جملات را به زبان می‌آورند را تعویض کند.
با گذشت زمان و احتمالا تحت تاثیر نوستالژی‌های دوران کودکی، باربی مخاطبان بزرگسال نیز پیدا کرد؛ تا آنجا که بر اساس آمار کمپانی متل، در حال حاضر نیمی از مجموعه‌داران بزرگسال بیش از ۱۰۰۰ دلار در سال صرف خرید این عروسک‌ها و وسایل جانبی آن می‌کنند.
باربی احتمالا جزء معدود اسباب‌بازی‌هایی است که یک بیماری به نام خود دارد؛ «سندروم باربی» اختلالی است که به میل مفرط زنان جوان برای داشتن صورت و بدنی مشابه این عروسک اطلاق می‌شود و در بسیاری از مواقع باعث می‌شود فرد بارها صورت و بدن خود را به تیغ جراحان زیبایی بسپرد.
ایران و عربستان: باربی ممنوع!
شکل و شمایل غربی باربی باعث شد در برخی کشورهای خاورمیانه تلاشهایی برای ممنوعیت این عروسک و یافتن جایگزینی «اسلامی» برایش صورت بگیرد. در سال ۲۰۰۳ کمیته امر به معروف و نهی منکر عربستان باربی را «عروسکی یهودی» خواند و خرید و فروش آن را در این کشور ممنوع کرد. در همان سال شرکتی در امارات متحده عربی نسخه‌ای عربی-اسلامی از باربی را با نام «فولا» روانه بازار کرد.
عزم تولیدکنندگان فولا برای بومی کردن باربی، با استقبال بعضی از پدر و مادرهای مسلمان مواجه شد اما به سختی بتوان فولا را الگویی مناسبتر برای دختران خردسال خاورمیانه در نظر گرفت. گرچه پوشش فولا -عبایای بلند و روسری- شبیه به پوشش بسیاری از زنان در کشورهای عربی است، مختصات چهره و آناتومی بدن او کاملا مشابه باربی آمریکایی است. بعلاوه، برخلاف باربی -که در مدل‌های مختلفی از باربی «فضانورد» گرفته تا «کارگردان سینما» تولید می‌شود- سازندگان فولا اعلام کردند او را تنها در هیبت پزشک و معلم به بازار خواهند فرستاد - شغل‌هایی که به زعم آنها برای زنان «مناسبتر» تلقی می‌شوند.
در ایران هم تلاشهایی برای ممنوعیت باربی و جایگزینی آن با عروسک‌هایی «سازگار با فرهنگ ایرانی» صورت گرفت. در سال ۱۳۵۷ «دارا» و «سارا»، عروسکهای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان روانه بازار شدند. این عروسک‌ها که لباسهای سنتی اقوام مختلف را به تن داشتند، با طمطراق بسیار به عنوان عروسکهای ملی و ایرانی تبلیغ شدند اما بعدتر مشخص شد دارا و سارا در چین ساخته و به ایران وارد می‌شوند. در نهایت وزن زیاد، کیفیت پایین و قیمت بالای این عروسک‌ها در مقایسه با نمونه‌های خارجی امکان رقابت در بازار را به این دو محصول نداد.
آخرین بار در اردیبهشت ۹۳ و با پیگیری‌های حمید رسایی - یکی از نمایندگان نزدیک به جبهه پایداری- وزارت صنعت و معدن و تجارت برای چندمین بار فروش باربی را ممنوع کرد؛ هرچند امروز بدون هیچ نوع دشواری می‌توان در اسباب‌بازی‌فروشی‌های پایتخت مدل‌های گوناگونی ازین عروسک را یافت.
