مردم سوریه و ناظران تحولات سوریه سؤال‌های بسیاری دربارهٔ چالش‌های پیش رو در مرحلهٔ انتقالی پس از سقوط حکومت بشار اسد مطرح می‌کنند.
عمدهٔ سؤال‌ها دربارهٔ شکل نظام حاکم آینده در سوریه، عدالت انتقالی، حقوق زنان، حقوق اقلیت‌ها، آزادی‌های شخصی، و شکل نهادهای امنیتی و نظامی است.
اما یکی از پرسش‌های مهم این است که آیا ابومحمد الجولانی، فرمانده عملیات مسلحانه علیه حکومت بشار اسد، قادر به مهار یا به‌تعبیر برخی «رام کردن» گروه‌های جهادی و متقاعد کردن آنها برای پایان فعالیت‌های مسلحانه در سوریه خواهد بود یا نه؟
جولانی که پس از سقوط نظام اسد از نام واقعی خود «احمد الشرع» استفاده می‌کند، باید جهادی‌ها را به اطاعت از قانون اساسی جدید و احترام به نهادهای دولتی متقاعد کند؛ به‌ویژه که اکثر این گروه‌ها، با ادبیاتی دور از ادبیات کشور مدرن، نظام حکمرانی و ادارهٔ امور عمومی رشد یافته‌اند.
این در حالی است که نگاه این گروه‌ها به نظام حکمرانی به یک جمله محدود می‌شود: «اجرای شریعت».
خود جولانی که اکنون با عنوان «فرمانده اتاق عملیاتِ» گروهی مخالف نظام پیشین سوریه شناخته می‌شود، گروهی با نام «تحریر الشام» را رهبری می‌کند که از سوی ایالات متحده، «تروریستی» شناخته می‌شد.
با این حال، وزارت خارجه آمریکا روز جمعه ۳۰ آذر اعلام کرد که جایزهٔ ۱۰ میلیون دلاری تعیین‌شده برای بازداشت جولانی را لغو خواهد کرد.
شورش‌های جهادی‌ها
جولانی از زمان بازگشتش به سوریه در سال ۲۰۱۱، با چالش‌های زیادی با جهادی‌های تندروتر از خودش روبرو شد. به گزارش تلویزیون «الحره» از شش نفری که به همراه او از عراق وارد سوریه شدند، سه‌تن رهایش کردند و مدتی بعد به گروه داعش پیوستند.
جولانی در سوریه، گروهی با نام «جبهه النصره» را تاسیس، و پیروی خود را از سازمان «القاعده» اعلام کرد؛ سازمانی که از سوی جامعه جهانی، «تروریستی» شناخته می‌شود.
در سال ۲۰۱۳، آتش درگیری میان گروه «دولت اسلامی عراق و شام» موسوم به «داعش» که از سوی جامعه جهانی «تروریستی» شناخته می‌شود، درگرفت. رهبران داعش جولانی را به «عقب‌نشینی از اصل اجرای شریعت در مناطق تحت تصرف جبهه النصره» متهم کردند.
این اتهام باعث شد بسیاری از اعضای جبهه النصره، به گروه داعش بپیوندند، زیرا آن را نمونه‌ای موفق در اجرای شریعت اسلامی و اجرای حدود آن به شکلی علنی می‌دانستند؛ همچون بریدن دست دزد در ملا عام، سنگسار «زناکاران»، مجازات تعزیری سیگاری‌ها، تحمیل نقاب به زنان و دیگر احکامی که این گروه پیاده می‌کرد.
بسیاری هم به این دلیل به حضور خود در جبهه النصره ادامه دادند که آن را پیرو القاعده، سازمان جهادی پیشرو، می‌دانستند. با این وجود بحث‌ها و جدل‌ها درباره سیاست جولانی، در شبکه‌های اجتماعی و در میان اعضا ادامه یافت. موضوع اصلی این بحث‌ها «اجرای شریعت و اقامه حدود در دوران جنگ» بود.
برخی نظر جولانی را که اجرای کامل شریعت را به «سیطره کامل» موکول می‌کرد، پذیرفتند. اما برخی هم بر موضع خود اصرار کرده و خواهان اجرای فوری شریعت، به‌ویژه پس از تصرف شهر ادلب و امضای «توافق کاهش تنش» با دولت سوریه بودند.
فوریه ۲۰۱۷، جولانی جنگ علیه برخی گروه‌های جهادی که حاکمان ادلب را به بهانه «اجرا نشدن شریعت اسلامی» تکفیر می‌کردند، آغاز کرد.
به گزارش سایت الندن، درگیری‌های خونین میان «هیئت تحریر الشام» و «جند الاقصی» در ادلب و حومه شمال استان حماه، به کشته شدن ده‌ها نفر از دو طرف انجامید.
دو طرف ده‌ها تن از اعضای یکدیگر را اعدام کردند و علاوه بر به کارگیری انواع اسلحه در درگیری‌ها، از عملیات انتحاری هم استفاده کردند.
«هیئت تحریر الشام» به رهبری ابومحمد جولانی، ۲۸ ژانویه ۲۰۱۷ اعلام موجودیت کرد؛ اقدامی که پس از اعلام جدا شدن از القاعده صورت گرفت. اما بسیاری کشورها از جمله ایالات متحده، این گروه جدید را همان جبهه النصره اما تغییر نام یافته دانستنه و درج آن را در فهرست گروه‌های تروریستی اعلام کردند.
یک سال پیش از درگیری‌ها، جولانی گمان می‌کرد بتواند «جند الاقصی» را به ائتلاف «هیئت تحریر الشام» که قصد اعلام موجودیتش را داشت، پیوند بزند. اما رهبران و اعضای «جند الاقصی» بر مواضع خود و اعتراض به جولانی در به گفته آنها «عدم اجرای شریعت» اصرار کردند.
پس از درگیری‌های خونین، سرانجام توافقی میان «هیئت تحریر الشام» و «جند الاقصی» که نامش را به «لواء الاقصی» تغییر داد منعقد شد که برپایه آن، راه امنی برای نیروهای «لواء الاقصی» و خانواده‌های‌شان به شهر رقه در شمال شرق سوریه که آن هنگام در تصرف داعش بود، باز شد.
این‌گونه بود که برخی اعضای «لوء الاقصی» به داعش پیوستند، برخی دیگر به «حزب اسلامی ترکستانی» پیوستند و برخی دیگر گروهی جدید با عنوان «انصار التوحید» تاسیس کردند.
«انصار التوحید» بعدها به اتاق عملیات «فتح المبین» به رهبری «هیئت تحریر الشام» پیوست و در عملیات اخیر که به کنترل شهرهای سوریه و سقوط نظام اسد انجامید، حضوری فعال داشت.
به گزارش الحره، پس از سه سال تنش و اختلاف‌های شدید، در تابستان ۲۰۲۰ درگیری‌های شدیدی میان «هیئت تحریر الشام» و گروه «حراس الدین» درگرفت. دلیل آن درگیری‌ها، در درجه اول، فک ارتباط جولانی با القاعده بود.
«حراس الدین» حکومت جولانی را به دلیل پایان دادن به بیعتش با «ایمن الظواهری» رهبر پیشین القاعده، غیر مشروع می‌دانست، از این رو زیر بار دولت ادلب که با نام «دولت نجات» فعالیت می‌کرد، نرفت.
مهار کردن جهادی‌ها
آخرین جنگ جولانی با جهادی‌ها، در اکتبر ۲۰۲۱ رخ داد. این جنگ در پی حمله «هیئت تحریر الشام» به مواضع دو گروه «جند الشام» به رهبری «مسلم الشیشانی (چچنی)» و «جندالله» به رهبری «ابوحنیفه آذری» در حومه غرب ادلب و حومه شمال لاذقیه آغاز شد.
دلیل اعلام شده این جنگ، «پناه دادن به جهادی‌های تحت تعقیب، سرقت مسلحانه بانام جهاد، تکفیر هیئت تحریر الشام و دولت نجات و ارتباط با گروه داعش» از سوی دو گروه دیگر بود.
«جند الشام» و «جند الله» این اتهام‌ها را رد کردند. اما در نهایت این درگیری‌ها به تسلیم شدن این دو گروه، تخلیه مواضع تحت تصرف آنها و پذیرش تسلیم افراد تحت تعقیب به دولت ادلب انجامید.
هدف اصلی «هیئت تحریر الشام» از این اقدام‌ها، كنترل دیگر گروه‌های جهادی و اجبارشان برای پیوستن به «اتاق عملیات فتح المبین» بود. در واقع جولانی موفق شد اکثر گروه‌های جهادی در سوریه را وارد ائتلاف «هیئت تحریر الشام» کند.
دیگر گروه‌هایی که بر مستقل بودن اصرار کردند، با محدود شدن فعالیت نظامی مواجه و مجبور شدند ضمن به رسمیت شناختن «اتاق عملیات فتح المبین»، «دولت نجات» حاکم در ادلب را به عنوان وجهه سیاسی و خدماتی در مناطق خارج از کنترل دولت، بپذیرند.
در آن دوره، جولانی اجازه تشکیل ائتلاف‌های جهادی خارج از «هیئت تحریر الشام» را نداد.
به گزارش تلویزیون «سوریا» و سایت الحره، هنگامی که پنج گروه جهادی «لواء المقاتلین الانصار»، «شورای هماهنگی جهاد»، «جبهه انصار الدین»، «جماعت انصار الاسلام» و «حراس الدین» در ژوئن ۲۰۲۰ اتاق عملیاتی مشترک با نام «فاثبنو» (ثابت قدم باشید) پایه گذاری کردند، «هیئت تحریر الشام» در اقدامی سریع، با دستگیری شماری از رهبران و فرماندهان تشکیلات جدید، آن را منحل کرد.
در هر درگیری میان «هیئت تحریر الشام» با دیگر گروه‌های جهادی، آن‌چه که «گروه‌های مهاجران» نامیده می‌شود، بر پیروی خود از جولانی تاکید می‌کردند.
«گروه‌های مهاجران»، گروه‌های متشکل از شبه‌نظامیان خارجی پیرو «هیئت تحریر الشام» هستند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: «حزب اسلامی ترکستانی»، «جماعت توحید و جهاد ازبکستانی»، «جیش المهاجرین والانصار قفقازی»، «جنبش شام الاسلام (مراکشی)» و گروه‌هایی از آلبانی، مالدیو و شماری دیگر از کشورها.
جهادی‌ها در سوریه جدید
در سال‌های گذشته، جولانی موفق شده بود که تا حد زیادی گروه‌های جهادی را کنترل کند. ابزار کوبنده «هیئت تحریر الشام» که «گردان‌های سرخ» و «گردان‌های خالد بن الولید» هستند، تا کنون پیروی مطلق خود را از جولانی نشان دادند.
اما سوال این است که آیا جولانی که اکنون با نام اصلی‌اش «احمد الشرع» خطاب می‌شود، خواهد توانست این جهادی‌ها را به پذیرش گفتمان سیاسی جدید پس از تصرف دمشق و سرنگونی نظام اسد متقاعد کند؟
به گزارش منابع متعدد، «عبدالرحمن عطون» مرد شماره دو «هیئت تحریر الشام» نقشی اصلی در شکل دهی تحولات فکری و سیاسی این گروه طی سال‌های گذشته ایفا کرد.
عطون از دوران تاسیس «جبهه النصره»، همراه و معتمد جولانی بود و به نظر می‌رسد، ماموریت تحول فکری جهادی‌ها در سوریه جدید نیز بر عهده او خواهد بود.
به طور حتم پذیرش تحولات جدید برای گروه‌هایی از جهادی‌ها دشوار خواهد بود. هضم گفتمان جدیدی که «اداره امور سیاسی» مطرح می‌کند، از جمله درباره حقوق اقلیت‌ها، انتخابات، رابطه با جامعه جهانی، تدوین قانون اساسی و رابطه با کشوهای غربی، برای این جهادی‌ها دشوار خواهد بود.
