سانسور کتاب، کارنامه يک وزير ايرانی

واکنش سريع وزير ارشاد اسلامی در جمع آوری و ممنوع الچاپ کردن کتاب خاطرات روسپيان سودا زده من Memories of My Melancholy Whores، اثر گابريل گارسيا مارکز، که حدود سه هفته پيش در ايران با عنوان «دلبرکان غمگين من» منتشر شده بود، تشديد سانسور در ايران به دوران وزارت آقای صفار هرندی و سرنوشت نويسندگان ممنوع القلم و صدها کتاب ممنوع الچاپ را به يکی از موضوع های روز بدل کرد.

تهيه فهرستی از کتاب ها ممنوع الچاپ شده به دوران وزارت آقای صفارهرندی به دليل کميت بالا می تواند به موضوع چند کتاب تحقيقی بدل شود اما نگاهی نمونه وار به برخی از موارد نشان می دهد که شدت و دامنه گسترده تر شده سانسور همه عرصه ها، از ادب کلاسيک فارسی و عرفان ايرانی تا کتاب های آموزشی دانشگاهی، از مهم ترين آثار ادبی جهان تا آثار برخی از چهره های حکومت اسلامی را در بر گرفته است.

در دو سال گذشته که آقای صفار هرندی به وزارت ارشاد اسلامی منصوب شده است، بيش از ۷۰ درصد کتاب هايی که در دو دهه گذشته با مجوز رسمی وزارت ارشاد اسلامی منتشر شده بودند، ممنوع الچاپ اعلام شدند.

ادب کلاسيک

در يکی دوسال گذشته حذف بخش هايی از آثار شاعرانی چون سوزنی سمرقندی، خيام، مولوی، سعدی، نظامی، عبيد زاکانی و ايرج ميرزا، و حتی لغت نامه دهخدا و فرهنگ معين، دامنه گسترده تری به خود گرفته و برخی آثار ادييات عامه چون سمک عيار و حسين کرد شبستری، تنها پس از حذف بخش های اصلی آن منتشر شده اند.

بوف کور و سگ ولگرد هدايت

برخی از بهترين نويسندگان و پژوهشگران معاصر ايرانی چون صادق هدايت، صادق چوبک، ابراهيم گلستان، غلامحسين ساعدی، احمد کسروی، علی دشتی، ابراهيم پورداود، ذبيح بهروز و ... از هدف های اصلی سانسور در ايران هستند.

برخی آثار هدايت چون توپ مرواريد، البعثه اسلاميه فی البلاد الفرنجيه، حاج آقا و علويه خانم و ولنگاری پيش از اين نيز ممنوع الچاپ بودند، اما در سال گذشته تلاش ناشران و خانواده صادق هدايت برای تجديد چاپ بدون سانسور شاهکار او، بوف کور، با سد سانسور رو به رو شد.

مجوز تجديد چاپ داستان سگ ولگرد هدايت نيز به دستاويز طرح روی جلد کتاب لغو شد.

چوبک ، ساعدی و گلستان

بررسان وزارت ارشاد در چند ماه گذشته از تجديد چاپ دو اثر مهم صادق چوبک، مجموعه داستان کوتاه انتری که لوطی اش مرده بود و رمان سنگ صبور جلوگيری و هر دو کتاب را ممنوع الچاپ کردند.

تلاش ناشران برای تجديد چاپ برخی آثار برجسته غلامحسين ساعدی چون ترس و لرز، عزادارن بيل، دنديل و توپ نيز به جايی نرسيد و غنی ترين بخش ادبيات داستانی دهه های ۴۰ و ۵۰ ممنوع الچاپ شد.

مجوز انتشار داستان بلند خروس و تجديد چاپ دو مجموعه داستان کوتاه ابراهيم گلستان نيز لغو شد.

بررسان وزارت ارشاد تجديد چاپ مجموعه داستان های کوتاه گلستان را به حذف کامل چند داستان از جمله داستان های بودن يا نقش بودن و سفر عصمت مشروط کرده اند.

بودن يا نقش بودن فاجعه فاحشه ای را تصوير می کند که برای توبه به حرم امام رضا می رود، اما در حرم در دام دلالان صيغه گرفتار می شود.

بودن يا نقش بودن داستانی است تمثيلی که در قالب روايت خلق يکی از شمايل های مذهبی درگيری های دو برادر، يکی شورشی خردگريز و ديگری مصلحت گرای خردمند را تصوير می کند. گلستان هر دو داستان را در دهه چهل نوشته است.

علوی و آل احمد

تيغ سانسور وزارت ارشاد همچنين تجديد چاپ رمان چشم هايش اثر بزرگ علوی را ناممکن کرد. اين رمان با الهام از زندگی کمال المک، نقاش ايرانی عصر قاجار و پهلوی اول، دهه ۲۰ را در قالب روايتی رومانتيک با پس زمينه سياسی تصوير می کند.

سانسور ارشاد نه فقط نويسندگان غير مذهبی که کسی چون جلال آل آحمد را نيز نشانه رفت و از تجديد چاپ کتاب سنگی بر گوری او جلوگيری کرد. آل احمد در اين اثر، قصه تلخ عقيم بودن خود را به تصوير کشيده است.

چهل تن، رحمانی، الهی ، ميرصادقی و ...

به دوران وزارت آقای صفارهرندی، امير حسن چهل تن، نويسنده برجسته ايرانی، در اعتراض به سانسور از پذيرفتن جايزه کتاب سال وزارت ارشاد خودداری کرد. رمان های روضه قاسم، مهر گياه، تهران شهر بی آسمان و عشق و بانوی ناتمام او ممنوع الچاپ اعلام شده اند.

وزارت ارشاد دو داستان بلند اصغر الهی، سالمرگی و رويا و رويا، را نيز بر فهرست ممنوع الچاپ های خود افزود و از صدور مجوز چاپ مجدد کتاب مردی که در غبار گم شد اثر نصرت رحمانی خودداری کرد. رحمانی در اين اثر فضای غم زده نسل شکست خورده اما هنوز عاصی دهه ۳۰ را روايت می کند.

وزارت ارشاد رمان دختری با ريسمان نقره ای و مجموعه ۲۲ داستان کوتاه جمال ميرصادقی را با عنوان و عشق آمد ممنوع الچاپ اعلام کرد. صادقی در واکنش اعلام کرد که از چاپ گزيده ای از ۲۳ داستان به قلم نويسندگان نو قلم نسل سوم نويسندگان ايرانی «به دليل حذفيات فراوان» خودداری می کند.

رمان از شيطان آموخت و سوزاند نوشته فرخنده آقايی نيز ممنوع الچاپ شد. اين رمان زندگی زنی را تصوير می کند که بعد از جدا شدن از همسرش در کتابخانه های شبانه روزی زندگی می کند.

يادعلی، ميلانی و راوندی

در عرصه داستان حتی مجوز رسمی وزارت ارشاد نيز نمی تواند نويسنده را از زندان نجات دهد. دو اثر يعقوب ياد علی، رمان های آداب بی قراری و حالت ها در حياط، با مجوز رسمی وزارت ارشاد منتشر شدند، اما نويسنده در شهرستان ياسوج به اتهام توهين به لرها زندانی و در دادگاه به نوشتن ۴ مقاله محکوم شد.

شدت سانسور در دو سال گذشته به جايی رسيده است که چاپ فيلمنامه زن زيادی، نوشته تهمينه ميلانی نيز به رغم نمايش عمومی فيلم و تجديد چاپ جلد اول و دوم تاريخ اجتماعی ايران نوشته مرتضی راوندی در باره قرن اول تا سوم هجری، به رغم ۶ بار چاپ قبلی، ممنوع شد.

نويسندگان غير ايرانی

در ميان نويسندگان غير ايرانی کمتر به نام های ممنوع الچاپ بر می خوريم چرا که مترجمان و ناشران ايرانی با تغيير دادن و گاه اسلامی کردن آثار بزرگان نظری و ادبی جهان راه را بر چاپ متن فارسی آثار آنان هموار می کنند؛ با اين همه در اين عرصه نيز شدت گرفتن سانسور فهرست بلند بالايی را پديد آورده است.

در سال گذشته، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از جمله از تجديد چاپ رمان های اوالونا، اثر ايزابل آلنده، با ترجمه خليل رستم خانی و آخرين وسوسه مسيح، نوشته نيکوس کازانتاکيس با ترجمه صالح حسينی جلوگيری کرد.

چاپ اول اوالونا با استقبالی گسترده رو به رو شده و آخرين وسوسه مسيح بيش از اين ۴ بار چاپ شده بود.

رمان دختری با گوشواره مرواريد نوشته تريسی شواليه با ترجمه گلی امامی نيز، که ۶ بار منتشر شده بود، ممنوع الچاپ شد.

کاسه داغ تر از آش ارشاد

بررسان وزارت ارشاد گاه ضرب المثل معروف ايرانی« کاسه داغ تر از آش» را تداعی می کنند. کتاب رمز داوينچی، که فيلم پر فروشی نيز بر مبنای آن توليد شده است، بر اساس روايتی از ازدواج عيسی و سرنوشت اعقاب او بنا شده است.

رمز داوينچی، به رغم اعتراض رسمی کليسا، حتی در کشور پاپ نشين واتيکان و شهر رم نيز ممنوع الچاپ نشد، اما بررسان وزارت ارشاد با استناد به اعتراض چند کشيش ايرانی ترجمه فارسی رمز داوينچی را از بازار جمع آوری و کتاب را ممنوع الچاپ کردند.

در چند ماه گذشته ترجمه فارسی مجموعه آثار هنريک ايبسن، نمايشنامه نويس بزرگ نروژی و خالق خانه عروسک ها و دشمن مردم نيز ممنوع الچاپ شد.

آثار ايبسن از دهه ۴۰ تا کنون بارها در ايران چاپ و بر صحنه تاتر اجرا شده اند.

چاپ دوم بهانه ها و بهانه های تازه، مجموعه مقالات آندره ژيد، نويسنده بزرگ فرانسوی و برنده جايزه نوبل ادبی، که چاپ اول آن با ترجمه رضا سيد حسينی منتشر شده بود، نيز با سد سانسور روبه رو شد.

نهضت ملی کرد، از کتب مطرح دانشگاهی جهان با ترجمه ابراهيم يونسی نيز به همين سرنوشت دچار شد.

پژوهش و خاطرات هم سانسور شدند

سانسور تنها به حوزه ادبيات داستانی محدود نبوده است. چند ماه پيش بررسان وزارت ارشاد از خسرو معتضد نويسنده خاطرات علمالسلطان خواستند که تصاوير کتاب را حذف کند، اما نويسنده با اسنتاد به سنديت تصاوير تاريخی با اين پيشنهاد مخالفت کرد و در نتيجه کتاب ممنوع الچاپ شد.

شکايت عماد الدين باقی، پژوهشگر ايرانی، عليه وزارت ارشاد که ۶ کتاب او را به نام های حق حيات، دين و حقوق بشر، درس هايی درباره حقوق بشر، زندان، سکولاريسم، شهر مدرن و تجربه خمينی ممنوع الچاپ کرده است، به جايی نرسيد.

دادگاه از رسيدگی به شکايت ابراهيم يزدی، وزير اسبق امور خارجه و دبير کل نهضت آزادی عليه وزارت ارشاد نيز خوداری کرد. کتاب روشنفکر دينی و چالش های جدی آقای يزدی ممنوع الچاپ شده است.

چند ماه پيش کتاب فقر و فحشا نوشته مسعود ده نمکی، از رهبران سابق حزب الله و بسيج، که با مجوز وزارت ارشاد منتشر شده بود، جمع آوری و مجوز نشر آن باطل شد.

حسين بروجردی، فرزند سردار سپاه محمد بروجردی، از محبوب ترين بنيانگذاران سپاه پاسداران که زندگی و کتاب های او در جمهوری اسلامی به عنوان الگويی انقلابی و اسلامی تبليغ می شود، در يک نامه سرگشاده از ممنوع الچاپ شدن کتابی خبر داد که او در باره پدرش نوشته است.

به گفته حسين بروجردی بررسان وزارت ارشاد با طرح ۷۰ مورد ايراد به کتاب پيکار ناتمام با چاپ آن مخالفت کردند.

خاطرات رفسنجانی، تنها نمونه موفق

در ميان فهرست بلند بالای آثار ممنوع الچاپ شده سال گذشته تنها نمونه موفقی که از حمله وزارت ارشاد در امان ماند، کتاب به سوی سرنوشت اکبر هاشمی رفسنجانی بود.

آقای رفسنجانی در بخشی از خاطرات خود در اين کتاب روايت می کند که آقای خمينی در سال های جنگ با حذف شعار مرگ بر آمريکا موافقت کرد.

پس از اعتراض برخی رسانه های متمايل به بنيادگرايان، وزارت ارشاد کوشيد تا از چاپ دوم کتاب، به بهانه لزوم ارائه تاييديه از «موسسه تنظيم آثار امام خمينی» جلوگيری کند، اما قدرت و نفوذ آقای رفسنجانی بر وزارت ارشاد چربيد و چاپ دوم کتاب توزيع شد.

روال غير قانونی، اما جا افتاده سانسور

در ايران به جز کليات مبهم قانون مطبوعات، هيچ قانون اعلام شده ای درباره سانسور کتاب وجود ندارد، با اين همه ناشران ايرانی موظفند نسخه اول کتاب را به اداره بررسی کتاب وزارت ارشاد ارسال کنند.

اگر نام نويسنده يا اثر در فهرست ممنوع القلم ها و ممنوع الچاپ ها نباشد، بررسان کتاب را مطالعه و موارد حذف، اصلاح، تغيير و گاه مواردی را که بايد به کتاب اضافه شود، در کاغذی بدون نام و نشان، به ناشران ابلاغ می کنند.

پس از اعمال اصلاحات مجوز چاپ صادر می شود، اما ناشر بايد چند نسخه از کتاب چاپ شده را برای بازخوانی دوباره به ارشاد ارائه دهد.

در اين مرحله گاه حذفيات، تغييرات و اضافات تازه ای مطرح و «مجوز نشر کتاب » پس از گذر از هفت خوان سانسور صادر می شود.

بسيار رخ داده است که کتابی پس از انتشار، جمع آوری و ممنوع الچاپ شده يا مجوز چاپ دوم آن لغو می شود.

بررسان وزارت ارشاد، به دليل فقدان قانون بر مبنای سياست روز، تعلقات فکری و جناحی، فضا، برداشت و سليقه شخصی خود سرنوشت آثار نظری، هنری و ادبی را تعيين می کنند و به همين دليل، ممنوع الچاپ کردن کتاب هايی که با مجوز رسمی منتشر شده اند، به پديده ای مکرر بدل شده است.